Да знаёмства з Валянцінай Лойкай я лічыла, што з саломы можна рабіць толькі забавачкі ў псэўданародным стылі. Аказалася, з саломы можна асэнсоўваць жыцьцё.
З саломы, чароту, сена, каменьчыкаў, гліны Валя робіць настолькі стылёвыя, сучасныя, таленавітыя і нечаканыя рэчы, што гэта нават бянтэжыць. Апісваць іх не змагу — гэта трэ бачыць.
У ейнай студыі безьліч дзіўных рэчаў.
«Нядаўна зрабіла з чароту Ладу для клюбу «Бронкс», — дэманструе Валя свае манументальныя спаруды. Была восень — рабіліся восеньскія выявы. Зіма запатрабавала каляднай сімволікі. На Нараджэньне Хрыстова аздобілі капліцу ў Сеабранцы: шасьцімэтровы саламяны анёлак лунаў ў касьцёле, пазіраючы лупатымі вачыма на вернікаў і дванаццаць авечак, што зьбягалі з алтара падзівіцца на цуд Божага Нараджэньня. «Самы вялікі анёлак у Менску! Не — ува ўсёй Беларусі! А можа, і ў сьвеце?» — прамаўляў ксёндз Ігар Лашук з амбону. Ідзе вясна. Будзе «Гуканьне». Трэба рабіць вясновую візію: «Марэну» на спаленьне, дрэўцы‑штандары, птушак. Потым будзе Юр’е — Лада, Ярыла. Прыйдзе лета — будзе Купальле… І гэтак далей, і з году ў год.
Дом Валі глядзіць вокнамі на возера і на далёкія шматпавярховікі, а падворак нагадвае нейкі сярэднявечны горад: драўляныя насьцілы‑тратуары, драўляныя будыначкі па пэрымэтры, будачкі, пад якімі сохнуць снапы жыта… У доме, нягледзячы на недабудаванасьць, усё абжыта: карціны, кнігі, вялізныя пукі сухой гіпсафілы пад стольлю. Валя сама спраектавала дом, сама зрабіла печы. «І цягнуць печы? Добра гараць?» — пытаюся я. — «Дзьве добрыя, аж гудуць, а дзьве не ўдаліся!»
«О тут, — адчыняе яна дзьверы ў невялічкую хатачку, — у мяне нейкі час жыў гурт «Нагуаль», о тут, — выводзіць мяне ў сад, — мы праводзілі прэзэнтацыю часопісу «Паміж», калі я вучылася ў Беларускім калегіюме».
Валя Лойка — гэта такі ўсясьвет, які рухаецца менскімі вуліцамі — ад дзіўнай Вясьнянкі, дзе яна жыве, да дзіўнай Кірава, дзе працуе ў Цэнтры творчасьці дзяцей і моладзі — ствараючы завіхрэньні электронаў і фатонаў і выгінаючы прастору і час.
«Час… Я згубілася ў складках часу, зьнерухомела і маўчу», — гаворыць яна, сьціскаючы перад грудзьмі спрацаваныя рукі. Вельмі красамоўныя рукі.
Валя — адна з самых гожых жанчын, якіх мне даводзілася сустракаць. У прыгажосьці невысокай паставы і графічна акрэсьленых рысаў твару няма анічога ад пустаты — неабходнага складніку прыгажосьці а‑ля тэлебачаньне і часопіс Elle.
Валя з тых людзей, для якіх філязофія, думаньне — неад’емная частка існаваньня. Прычым, падалося, яна зь вельмі сымпатычных філёзафаў, якія думаюць ня толькі (а мо і ня столькі) думкамі, колькі неяк інакш. Можа, яны нешта чуюць?
«Усе свае адкрыцьці я зрабіла, калі працавала. Мне трэба многа працаваць, рабіць на зямлі, рабіць сваё рамяство — і тады прыходзяць адкрыцьці. «Я ведаю нешта, чаго ня ведае ў сьвеце ніхто. Мне кажуць — напішы. Не. Будзе вусна. О гэта жанр!» — усьміхаецца яна.
«Я раблю рэчы з саломы. Яны нявечныя, — тлумачыць Валя. — Я не насьмячу на Зямлі. Вось карціны, скульптуры, іх трэба захоўваць, будаваць ім памяшканьні». Гэтая адказнасьць перад вечнасьцю, мусіць, сямейная рыса ў Лойкаў: ці не таму брат Валі Генік Лойка штогод ладзіць фэстывалі скульптур зь пяску? Велічная пясчаная Рагнеда, велічныя пясчаныя князі, велічныя пясчаныя цмокі рассыпаюцца пад дажджамі і вятрамі…
«Мая бабуля ведала ўсё (за рэдкім выключэньнем). Я ня ведаю нічога (за рэдкім выключэньнем). Бо не стае мне веры, што сучасны шлях цалкам слушны».
Ня вельмі часта Валя піша. Як назваць тое, што ў яе выходзіць, — ня ведаю. Вершы? Можа. Часам у сямі словах яна выкажа столькі, колькі ня скажуць цэлыя тамы. Да гэтай сэнсавай і вобразнай напоўненасьці мае дачыненьне і мова Валі — гарадзенская гаворка, ненармаваная і жывая, безабаронная перад вечнасьцю.
Маю гонар і ўдачу прадставіць вам Валю Лойку, жанчыну, якая ўмее маркіраваць час.
Валянціна Лойка. Фота Андрэя Лянкевіча |
Агонь
Верасень прыйшоўПрыйшла школа
Пустая зьнясіленая летам
Прыпадаю да восені
Усё ссохло
Усё спустошылось
Сухія трэскі лета
Падпалю
Распалю ў сабе агонь
Сагрэю дзяцей
Хай гарыць
На год цяпла хопіць
Ахвярапрыношаньне
Хворага катка прынесла малая ў хатуЯ так уздыхнула
Каток забэсьціў усё.
Муж сышоў ад нас
Адзінота і страх здушылі сьціснулі міне
Балюшчыя спухлыя вочы
Вярнуўся!
О, дарагі! Усё цьвіце скрозь боль,
Непахісны ён і цьвёрды:
«Усыпі ката»
Забіць? Зарэзаць?
Возьмем нож
Пойдзем у гарод
І пральем кроў
На «алтар любові»
2 ідыёты
10 дзён прайшло
Ужэ цячэ з катка
Ужэ заслаб зусім
А хоць усё жыцьцё!
Толькі ні рабіце
Дзеўцы
Такіх прапановаў
Ніколі
* * *
Мы ж не дрэвы —
Палова ў зямлі
Палова ў паветры.
Не птушкі ў небе
Не рыбы ў вадзе
Мы можам ісьці па зямлі
То трэба крэсьліць свой шлях
* * *
Нешто так не дае мне жыць
Так мяшае
А я ўсё падладжваюся
Каб тое не скінуць
Шаную
Не зачапіць
Я пад ніз прарасту
Збоку. Зьверху
Сагнуся
Выкручуся
Нічого
Некі кручаны такі
Палучаецца чалавек
Цікавы
Не просты
Дзеці ў лесе
Цікавы кручок знойдуць —
Дзівяцца
Трэба зьдзіўляцца
У гэтай эмоцыі вялікая ўлада
Я ёй служу
А вот скінуць усё
Каб не мяшало расьці роўно
Стаць простым чалавекам
Аднолькавым.
* * *
Не варушуся
Урасла
Парушуся
І боль раблю
Усім
Хто побач
(далёкім не)
Паверхневы боль
Гэто грэх
Грэх — гэто не дрэннаеА дрэнна зробленае
Спакуса
Шмат ежыЧалавеку трэба цярпець
Стрымлівацца
Мало нам цярпеньня?
Дык не — спакусы нарабілі
Змардаваная воля
Чуць прыдрэмле
І прагнеш грошай
Усе даўно і моцно
Прагнуць грошай
Як то вылезьці
З натоўпу?
Від зьнізу
Праект катэджа
Пляную зьверху
Дыктат прасторы
Дыктат паводзін
Я праектую
Праект катэджа
Пляную збоку
Каб быў прэстыжны
Каб быў на зайздрасьць
Я праектую
Праект катэджа
Пляную з цэнтру
Каб было добро
Было ўтульно
І цеплыня
Праект катэджа
…
Гляджу я зьнізу
Даўно ўжэ зьнізу
І бачу небо
І толькі небо
Сям’я
На край сьвету за табой?Нашто ты клічаш міне на край
Хлопец?
Чаму ты ўсё на краі
Я ж не магу туды
Я не друг табе
Я — дзеўка
Я шукаю цэнтру
Не турзай міне
Бо ўрастаю
Пускаю карэні
Крах маралі
ТрэбаКожну
Работу
Рабіць
Добро
Мэталам чэканю дзіцяці і мужу мараль
Памёр кантралёр з Кастрычніцкай
Адхлынуло —
не трэба
не кожну
не работу
не рабіць
не добро
* * *
Я сплю з сумкай
Валаку яе ў пасьцель
Бо там усё маё
І ўсё можа спатрэбіцца
У найвялікшы момант асалоды —
Падумаць перад сном