«Любіў шофэр учыцельніцу. А яна за яго замуж ісьці не хацела. Казала, шофэр саляркаю сьмярдзіць. Дык ён узяў нож — ды ў жывот дзеўцы. Памерла не адразу. Шчэ да самых варотаў бегла. У фартуху вантробы свае несла…» — вось такія паданьні, мала падобныя да фальклёру са школьных падручнікаў, штовечар чуліся на вясковай вуліцы. На лаўках сядзелі абгаворвалі адна адну глухаватыя бабулькі.
У тое лета мне споўнілася дзесяць гадоў, маім сябрам было прыкладна столькі ж, як той казаў, год туды‑сюды. Узрост, калі замест казак пра папялушак і цмокаў, якіх, дарэчы, у вёсцы ніхто не распавядаў, узьнікае неадольнае жаданьне слухаць гісторыі, не прыдатныя для дзіцячых вушэй, а сьвет, адмыслова створаны для цябе дарослымі, пакрысе страчвае прывабнасьць. Проста расплываецца, нібы ў тумане, і ўсё. Зьнікаюць Дзед Мароз, Бабай, ваўкі ў жыце, дзікі на копанцы. Ня вернеш. Найжахлівейшымі істотамі табе падаюцца калгасныя камбайны, што лётаюць па вясковай вуліцы, лязгаюць жалезьзем, як фантастычныя пачвары.
— Як убачыце, дзеткі, адразу ў двор уцякайце. Хто яго ведае — п’яны ён едзе ці яшчэ які, — наказвае бабуля.
Я слухаюся яе. Не ўва ўсім праўда. Чалавек — такая брыдкая істота: хлусіць і размаўляць вучыцца адначасова, а першыя ж працоўныя даручэньні выклікаюць цьвёрды намер іх не выконваць. Замест таго, каб нарваць на сопках ёмкі кошык амэрыканскай канюшыны для парсюкоў, я бегла на паплавец. Надзяру трохі лугавіны, узаб’ю яе рукамі, каб паўней глядзелася. Абы з рук, абы хутчэй да сяброў на гулі. Забаўкі нашыя таксама былі не анёльскімі. Аднаго разу злавілі вялізнага коніка (саранчу), размалявалі яго пад п’яніцу ды зноў у траву выпусьцілі. А чаго вартая задума накласьці курынага гаўна ў бляшанку з‑пад цукерак‑смактушак, закапаць пад ігрушаю, пасьля падвучыць гэткіх жа падшыванцаў, як самі, шукаць старажытны скарб. Дарослыя клікалі нас бандаю. Мы басьцяліся дзе хацелі: гулялі ў хованкі ў калгаснай кукурузе, лавілі жаб у копанцы. Але ў тое лета рэчаіснасьць змусіла нас часткова забыцца на ранейшыя гульні. Памерла сьляпая бабка Несьцяровічыха. Яшчэ тры дні таму мы разам з Алеськаю і яе бабуляй заходзілі ў двор да Несьцяровічыхі. Гаспадыня сядзела на ганку і, здавалася, скрозь нас узіралася сваімі невідушчымі вачыма кудысьці далёка. І вось яе няма. Ішоў дождж. Вёска рыхтавалася да хаўтураў. Наша «банда» сабралася ў Алесінай хаце, і мы прыляпіліся насамі да шыбы.
Па вуліцы сноўдаліся незнаёмыя жанчыны ў чорных хустках, ішлі глядзець нябожчыцу аднавяскоўцы ў чыстых строях з кветкамі.
Назаўтра на могілках усёй вёскай старыя і малыя разьвітваліся зь Несьцяровічыхай.
Я таксама ціхенька стаяла ў дзіцячым гурце. Усё было ў навіну. Да пэўнага ўзросту могілкі наагул здаюцца найпрыгажэйшым і найцікавейшым месцам у навакольлі, амаль парк адпачынку. Рознакаляровыя агароджы, лавачкі, безьліч кветак. Мае сябры, у адрозьненьне ад мяне, не маглі дзівіцца моўчкі.
— Глядзі, глядзі, зараз бабу закапаюць, а яна яшчэ тры разы перавернецца, — пачула я Валеркаву балбатню. Дзіўны гэты Валерка, як жа яна перавернецца? Столькі ж зямлі ўскінулі. Ат, гаворыць абы‑што. Я паглядала навокал, сябрукову гамонку не падтрымлівала, і ў душы цешылася сваімі ўзорнымі паводзінамі.
А ён, Валерка, і на жалобным стале, куды патрапіў адзіны з нашай «банды», зьдзівіў дарослых.
Пасьля словаў дзеда Несьцяровіча, мужыка нябожчыцы:
— Адна ж ты ў мяне толькі й была.
Валерка, пахваляючыся, прамовіў на ўсю хату:
— А ў маёй бабы многа дзядоў было!
Адвячоркам на лаўках шчэ доўга не сьціхалі размовы і абгаворы.
Кожная бабка імкнулася некалькі разоў выказаць сваё меркаваньне пра хаўтуры, жалобны стол, Несьцяровічышыну радзіну. Казалі, па нябожчыцы ніхто ня плакаў.
Яе ўнучка, высокая кастлявая дзеўка, як прыехала, дык адразу пабегла да суседзяў тэлевізар глядзець. Толькі дачка Несьцяровічыхі, дурная Нінка, сядзела ля труны, абмахвала мухаў ды ўсё прыгаворвала:
— Мамка, ты мая мамка.
Казалі, цяпер Нінцы гора будзе, бацька здасьць яе ў інвалідны дом. Старыя перагаворвалі адно й тое ж, можа, зь месяц. Для нас, дзяцей, з таго часу не было гульні цікавейшай за пахаваньне.
Спачатку зладзілі хаўтуры па здохлым вожыку, каторага знайшлі ля калодзежа. Усё як мае быць: крыжык, кветкі, яловыя лапкі, магілка ў канцы гораду на поплаве. Пасьля была ластаўка зь перабітым крылом. Мы спрабавалі яе лячыць. Валерка прамыў крыло ў вадзе, заверыўшы, што яна цёплая, сам ногі ўчора мыў; намазаў рану нейкай бабінай націркай.
Але, нягледзячы на ўсе высілкі, птушка прапала. Хавалі таксама ў канцы гароду.
Там жа знайшлі свой спачын мухі ды калярадзкія жукі. Забіць казюрак адмыслова дзеля гульні прапанавала самая меншая з нас, Алеська. А калі натрапілі ў садзе на нябожчыка дзятла дык хаўтуры ўжо ладзіць ня сталі. Валерка выкінуў дзятла ў сьліўняк, каб паглядзець, як зь яго шкілет зробіцца. Праз гэтую прыдумку хлапца самога прадражнілі Шкілетам. Але ён не крыўдаваў на мянушку, наадварот, ганарыўся. І аднойчы прапанаваў зазірнуць у вакно кінутай хаты на водшыбе, сьцьвярджалі, нібы там, за грубкаю, ляжаць парэшткі былога гаспадара сядзібы. Сьпякотным поўднем мы падышлі да той хаты. Аканіца была выдраная, шыба выбітая, мабыць, туды лазілі злодзеі ў пошуках спажывы. Па чарзе зазірнулі ў вакно. Сьвятло празь бітую шыбу амаль не трапляла ў хату: астатнія цэлыя вокны былі закрытыя аканіцамі. Вакол мура павырасталі сьлівы.
Вядома, ніякіх чарапоў і шкілетаў мы там за грубкай ня ўбачылі. Але адтуль патыхала нежылой вільгацьцю, цемрай, і, здавалася, сьмерццю. Страшна зрабілася.
Мы паверылі — у такім месцы шкілеты маглі быць. Прыйсьці сюды яшчэ раз ніхто не адважыўся. Тым часам лета ішло на згон. Сасьпела калгасная кукуруза — ласаваліся ўдосталь. За гародамі зжалі жыта. Штовечар мы коўзаліся са сьціртаў. У выніку — адзежа поўная асьцюкоў, ногі ўшчэнт сколатыя іржышчам. Усе дарослыя, каторыя шчэ маглі хадзіць без кіёчкаў, штосілы, як сьцямнее, цягалі салому сабе на падворкі. Нас, малечу, з сабою ня бралі, таму паход на калгасную салому ўяўляўся справай захапляльнай і рызыкоўнай. У вёсцы ня першы ўжо раз зьбіраліся раўняць дарогу. Кучы гліны і пяску ўзвышаліся пасярод вуліцы побач зь ямкамі. Вада пакрысе размывала гэты скарб, утваралася цудоўная гразь, якую прыемна мясіць босымі нагамі пасьля цёплых яшчэ дажджоў. У лужыны можна шпурляць каменьчыкі і мераць іх глыбіню. Жыцьцё было цудоўным. Дзяцел у сьліўняку сапраўды ператварыўся ў шкілет. Валерка начапіў сабе на шыю галаву зь дзюбаю. Мы ўсе яму зайздросьцілі. Адзінае, што нас засмучала, — хуткае разьвітаньне зь сябрамі, школа. Мы жылі ў розных гарадах. Ніколі я так ня плакала, як у дзень ад’езду дадому. Суцяшалі толькі думкі пра наступнае лета. Зноў зьбярэмся, зноў будзем гуляць разам — усё паўторыцца.
Як жа я тады памылялася.
Праз год мы насамрэч сустрэліся. Не было толькі Валеркі. Сумная вестка прыйшла яшчэ ўвосень. Няшчасны выпадак. Валерка зь сябрамі гуляўся на закінутай будоўлі, якіх у той час было багата. Нечакана абрынулася цагляная сьцяна. Прыціснула насьмерць. Пахавалі нашага сябра на вясковых могілках. Сьцішаныя, з букетам палявых кветак, мы прыйшлі адведаць яго. У вышыні рыпелі камлі соснаў, з помніка на нас пазіраў Валерка, такі, якім мы яго запомнілі. Хлапчанё ў атачэньні фатаздымкаў і прозьвішчаў старых людзей.
Можа, тады й прыйшло канчатковае ўсьведамленьне таго, што жыцьцё ня толькі цікавейшае, але й страшнейшае за самую жахлівую казку. А цагляныя сьцены, п’яныя камбайнэры тояць у сабе большую пагрозу, чым уяўныя шкілеты за грубкаю. Пра леташнія гульні ў хаўтуры мы ня ўзгадвалі. Хапала розуму як мага радзей трапляць на вочы Валеркавай бабе. Старая, пабачыўшы нашую пасталелую за год «банду», заўсёды плакала і прыгаворвала:
— Во й мой такі ж быў бы…
Лужыны на вуліцы я больш ня мерала.
Справа нават не ў дарослых, каторыя пачалі ўшчуваць за надта ўжо дзіцячыя для маіх гадоў забаўкі. Проста лужыны і гразь на дарозе зьніклі.
У вёсцы, першы й апошні раз за ўсю яе гісторыю, паклалі асфальт.
Зьмянілася й маё стаўленьне да працоўных абавязкаў. Бабулі ўдалося пераканаць мяне, што ад зельля на сьвіньні мяса расьце.
Падрослы арганізм патрабаваў ужо ня толькі цукерак, але й паляндвіцы. З мараю пра спрэс мяснога парсюка я апантана пхала ў кошык амэрыканскую канюшыну. Дзіўная рэч, хаця кошыкі гэтым годам былі паўнейшымі, чым леташнія, яны зрабіліся значна лягчэйшымі.
Маленства пад горку кацілася.
Тацяна Барысік, Магілёў
***
Тацяна Барысік жыве між вёскай Круглонева Бабруйскага раёну і Магілёвам, гадуе паўтарагадовае дзіця, а ўначы падпрацоўвае вартаўніцай.
