Піша Анатоль Сідарэвіч.
Фота Анатоля Клешчука.
Гэтыя нататкі спарадзіў тэкст Алеся Пілецкага «Першыя бомбы на Беларусь упалі ў 1939-м» («Наша Ніва» за 26 жніўня).
...У 1961—1964 гг. я жыў у вёсцы Тамашоўка Брэсцкага раёна. Гэта на сутыку Беларусі, Польшчы і Украіны. Чыгуначная станцыя ў Тамашоўцы і дасюль называецца Уладавай, бо на заходнім беразе Буга ўзвышаецца павятовы гарадок Уладава. За 7 кіламетраў на захад ад Уладавы маецца вёска Каралёўка (на польскі лад Каралюўка), адкуль родам мая дзядзіна Маруся.
У 1970-х я настаўнічаў недалёка ад Тамашоўкі — у вёсцы Радзеж Маларыцкага раёна.
Ведаючы нямецкую паводле савецкіх падручнікаў, у тым кутку Беларусі я дазнаўся, што ў немцаў часцей, чым падручнікавае das Konfekt, ужываецца калька з французскае — das Bonbon. Менавіта bonbon’амі частавалі салдаты Вермахта малых палешукоў у верасні 1939 года. Бо і Тамашоўка, і Дамачава, і Радзеж, і Маларыта на 17 верасня былі ўжо пад немцамі.
Шасцітомная «Гісторыя Беларусі» пра гэта сціпла маўчыць. Лінію фронту па стане на 17 верасня яна праводзіцьпраз польскія і ўкраінскія Радзынь, Люблін, Краснастаў, Замосце, Тамашаў, Гарадок (не блытаць з падляшскім, дзе праводзіцца «Басовішча»!), Драгобыч. Дзе той Люблін, Краснастаў, дзе той Гарадок і Драгобыч!
Такія гісторыі пішуцца. Іншыя гісторыі помняцца.
Тамашоўскія і камароўскія дзядзькі, апавядаючы пра немцаў 1939 года, не маглі зразумець, чаму немцы адступілі перад расійцамі і, не супраціўляючыся, пайшлі за Буг. А на тым беразе Буга, у Каралёўцы, бацька цёткі Марусі, стары царскі салдат, расцаніў гэтае «адступленне» як праяву сілы і моцы бальшавікоў.
...У час Вераснёвай кампаніі польскія патрыёты забілі ў ваколіцах Тамашоўкі некалькі нямецкіх салдатаў. Іх пахавалі на салдацкіх нямецкіх могілках у Тамашоўцы. (Могілкі гэтыя з мноствам магілаў, з ільвом на ўсечанай чатырохкутнай пірамідзе былі закладзеныя пасля бітвы пад Уладаваю ў жніўні 1915 года.) У 1940 годзе жыхары Тамашоўкі сталі сведкамі таго, як Вермахт клапаціўся пра сваіх салдатаў. З таго боку Буга прыйшлі машыны з лафетамі. Дамавіны з эксгумаванымі целамі жаўнераў паставілі на лафеты і ўрачыста, з адданнем воінскай пашаны, павезлі за Буг. Чэсць жывым і мёртвым нямецкім салдатам аддавалі і чырвоныя: армейцы, энкавэдзісты, памежнікі.
Тамашоўскія «палітыкі» (а сярод іх пераважалі людзі Майсеевага вызнання), якія бачылі польскіх, нямецкіх і савецкіх вайскоўцаў ды маглі супаставіць іх вонкавы выгляд, зрабілі слушную выснову:
— Як будэ нова война, німэць далэко пожэнэ большэвікоў.
Вызнаўцы Торы не здагадваліся, які лёс іх чакае. А з Тамашоўкі, з даліны Буга, добра відаць касцельную вежу ў Сабіборы. У тым самым Сабіборы, дзе быў лагер смерці. Зрэшты, тамашоўскія юдэі лягуць у чыстым полі. Іх магілу відаць з дарог Брэст—Уладава і Уладава—Кобрынь, што сходзяцца-разыходзяцца за вёскай.
...Нямецкія салдаты нічога не ведалі пра тое, калі пачнецца вайна. Едучы праз Каралёўку, дзе жыла мая дзядзіна Маруся, яны пыталіся ў сялян:
— Do Buga daleko?
І здзіўляліся, пачуўшы, што сем кіламетраў.
Стары ж мікалаеўскі салдат занепакоіўся. «Діткы, — казаў ён, — будэ вуйна. Трэба робыты бліндаж, бо большэвік пожэнэ німця, будэ стрыляты, бомбыты...»
Бліндаж быў зроблены ў гаро¬дзе. І калі ўранку 22 чэрвеня паляцелі нямецкія самалёты, калі там, каля Уладавы, зараўлі гарматы, калі нямецкая армада пасунулася на ўсход, сям’я цёткі Марусі схавалася ў бліндажы. Ды нядоўга там прабыла, бо хутка стала даволі ціха, хіба што машыны ішлі на ўсход ды з усходу вярталіся самалёты.
Самалёты бамбілі савецкія танкі, што размяшчаліся за станцыяй Уладава, бліжэй да Орхава, ля санаторна-лясной школы. На пачатку 1960-х у тым ляску, што прыкрываў застаўскае стрэльбішча, можна яшчэ было ўбачыць акопы — паглыбленні, у якіх стаялі «грозныя машыны»... Ніводная з іх не сышла з месца. І з дота, з якога выдатна праглядваліся даліна Буга і дарога з Уладавы на Тамашоўку, не было ніякай карысці. Гэты дот, мусіць, і зараз кожны ўбачыць на Лысай гары, калі ісці на Станіславоўку (дакладней, да былой Станіславоўкі).
Не было ніякай карысці і з аэрадрома ў Багуслаўцы за шаснаццаць вёрст ад мяжы, на будаўніцтва якога зганялі моладзь з Ра¬дзежа і ваколіц.
...Калі я жыў у Тамашоўцы і слухаў тамтэйшыя гісторыі (stories), пісьменнік Янка Брыль наведаў Сабібор. Мы, здаецца, былі ўжо знаёмыя. Завочна. Лістоўна.
Шкадую, не папытаўся ў Івана Антонавіча, ці бываў ён у Сабіборы да вайны. Службу стралец Ян Брыль пачынаў у Холме (Хэлме, калі на польскі лад), а дарога да Холма вяла праз Брэст і Уладаву. Гэтая дарога і цяпер пазначаная на мапе.
Перад вайною Польшча стварала сваю марскую пяхоту, і рослага («паўтара Івана») — з сямігадовай школай і гімназічным «калідорам» за плячыма — стральца Яна Брыля перакінулі на Узбярэжжа. Цяпер ён меў іншы тытул — szeregowy piechoty morskiej.
У жніўні 1939-га марскія пехацінцы пасяліліся ў асабняках, што стаялі ў ваколіцах Гдыні. У паветры пахла порахам, і гаспадары прыморскіх сядзібаў не адважваліся ехаць з Варшавы і Лодзі, каб бавіць вакацыі ды ўрлёпы ля мора, і таму мусілі ахвяраваць сваё дабро для патрэбаў войска. У манаграфіі Юрася Грыбоўскага, які падпісаўся Jerzym Grzybowskim, пра беларусаў у польскім войску ёсць, здаецца, здымак трох жаўнераў, якія сядзяць на тым пясчаным узбярэжжы. На здымку і Янка Брыль. Пісьменнік, жартуючы, каментаваў гэты здымак: «Тут курваў не хапае». Бо, не дачакаўшыся варшаўскіх ды лодзінскіх насельнікаў тых прыморскіх асабнякоў, лярвы прыставалі да жаўнераў. І да гэтых трох на здымку — таксама. І былі ў той час, як рабіўся здымак, непадалёк ад іх.
Калі пачалася вайна, знакаміты лінейны карабель «Шлезвіг-Гальштэйн» абстрэльваў не толькі Вэстэрплятэ (той паўвостраў, які знаходзіцца ў межах цяперашняга Гданьска), але і сопацкае, і гдынскае ўзбярэжжа таксама. Праз гады шараговец марской пяхоты Янка Брыль стане ганаровым грамадзянінам Гдыні. Аднаго разу ў размове ён скажа, што вось нехта няўважліва слухаў яго, пераблытаў Гдыню з Гданьскам і зрабіў яго абаронцам Вэстэрплятэ. Цяпер гэтая памылка качуе з выдання ў выданне і нават у Беларускую энцыклапедыю трапіла.
Успамінаючы 1 верасня 1939-га, ён скажа мне, якое ўражанне на яго зрабіў расквечаны Гданьск (тады яшчэ Danzig). Усе, хто мог бачыць, дзіваваліся, як у той ранак расчырванеўся ад сцягоў гэты нямецкі анклаў. Не ўсе жаўнеры тады ведалі, што ў нацыстаў таксама чырвоныя сцягі...
— На вайне да ўсяго звыкаеш...
І пісьменнік казаў пра тое, пра што (ці не з эстэтычных меркаванняў) ён не пісаў у мастацкіх творах і што, мажліва, прачытаем у яго запісах. Як, напрыклад, яны, згаладалыя марскія пехацінцы, ядуць з бляшанак, а побач ляжыць труп жаўнера, з якога вываліліся кішкі, і гэтыя кішкі хлэмтае падсвінак...
Адзначаў ён і нарастанне штучнага патрыятызму ў польскай літаратуры пра Абарончую вайну:
— Чым далей, тым усё менш сустракаеш у гэтых працах слова «dezercja». Хутка пра яе зусім не будзе ні слова.
Беларусам і ўкраінцам, асабліва тым, што ваявалі на захадзе і поў¬начы Польшчы, не было куды ўцякаць. Заставалася або смерць, або палон. Балазе, у Польскай Рэспубліцы не дзейнічала правіла «памры, але не здавайся».
Пісьменнік дзякаваў лёсу, што яму пашэнціла з палонам. І за тое дзякаваў, што не ўдалося ўцячы першы раз — у 1940-м. Хто ведае, ці не апынуўся б былы польскі марскі пехацінец Янка Брыль у адной калоне з былым польскім жаўнерам Барысам Рагулем, які ўцёк з нямецкага палону і якога ў чэрвеньскія дні 1941-га ў доўгай — на некалькі кіламетраў — калоне вялі з мінскае турмы па Магілёўскай шашы. Нагадаю, што ў той калоне былі Зэлік Аксельрод, Рыгор Бярозкін, Масей Сяднёў, Мікола Цэлеш...
Янку Брылю ўдалося ўцячы пад канец 1941-га. Ужо выпаў снег, і загорскія мужчыны і дзецюкі на санях ехалі ў бок Налібоцкае пушчы. На першых санях сядзеў Мікалай Брыль. «Коля!» — гукнуў Янка Брыль...
Так ён вярнуўся на Радзіму. А праз колькі дзён ён пайшоў праведаць сваю сястру Ганну, што жыла ў Палужжы пад Карэлічамі. Ганніна хата стаяла на пагорку, і, калі ён падышоў да яе, пачуў мужчынскі голас:
— Ваня идёт!
Што да хаты падыходзіць менавіта Ваня, а не хто іншы, па фотаздымках, якія захоўваліся ў Ганны, вызначыў савецкі акружэнец Міхаіл Іпатаў. Лёс распарадзіўся так, што ён, напалавіну русак, напалавіну кіргіз, стаў бацькам беларускай пісьменніцы Вольгі Іпатавай. А гэта яшчэ адна ненапісаная story.
