У 988 гаду Ўладзімір і ўсе кіеўцы — і баяры, і просты народ — прынялі хрысьціянства. Перад прыняцьцем хрысьціянства Ўладзімір прыйшоў да Рагнеды і сказаў ёй: «Я хачу ажаніцца з грэцкай царэўнай, хрысьціянкай. Ты цяпер вольна і можаш узяць у мужы сабе любога баярына. Рагнеда адказала: «Нягожа княгіні быць жонкаю простага баярына: я хрысьціянка даўно ўжо, і хачу быць заручніцай князя князёў Хрыста (знача, стацца мнішкай). Адпусьці мяне ў бацькаўскую маю беларускую зямлю».
Уладзімір адпусьціў яе ў Бацькаўшчыну і Ізяславу аддаў усю беларускую зямлю. Ізяслаў доўга і шчасьліва княжыў у Беларусі і пабудаваў горад Ізяслаў, недалёка ад Менску (цяпер маленькае мястэчка і завуць яго Заслаўе).
Вацлаў Ластоўскі, «Ізяслаў» [1916].
❏
На працягу стагодзьдзяў Заслаўем валодалі нашчадкi Iзяслава Ўладзiмеравіча, Яўнута Гедымiнавiча, Яна Юравiча Глябовiча, Яна Сапегi, Антона Пшэзьдзецкага. Каму будзе належаць гэтае славутае мястэчка заўтра? Высьвятляецца, сёньня гэты ўнікальны куток пад Менскам амаль пазбыўся ўсіх сваіх статусаў і даўно перададзены з нацыянальнага ў раённае падпарадкаваньне! Адпаведна, сродкаў на папаўненьне музэйных фондаў, абсталяваньне новых экспазыцыяў, рэстаўрацыі будынкаў і дагляду за помнікамі археалёгіі больш няма. Перад раённым начальствам увесь час паўстае пытаньне, навошта тая пустка‑»запаведнік», калі яе можна забудаваць? І пакрысе забудоўваюць...
У гэтым годзе Заслаўскі гісторыка‑культурны музэй‑запаведнік справіць сваё дваццацігодзьдзе. Зараз там працуе выстава жывапісу Віктара Маркаўца, прысьвечаная Заслаўю: яго краявіды, цэлая галерэя магнацкага роду Пшэзьдзецкіх, славутых мэцэнатаў Заслаўя.
Ад багацейшай на падзеi тамтэйшай гiсторыi ацалела некалькі вялікіх помнiкаў. Гэта, па‑першае, «Замэчак» — круглае земляное ўмацаваньне гораду Рагнеды. Славутая княгіня прыняла тут хрысьцiянства i заснавала на тутэйшай Чорнай гары манастыр. Па‑другое, захавалася гарадзішча «Вал», дзе ў канцы XVI — пачатку XVII ст. была збудаваная рэзыдэнцыя мажнаўладцаў Глябовiчаў i збор эвангелікаў‑рэфарматаў. Трэцi з буйных помнiкаў Заслаўя — касьцёл Марыi, пабудаваны ў 1774 г. Да астатнiх захаваных помнiкаў належаць славутыя старажытныя курганы i... плянiроўка старога гораду, якая склалася яшчэ ў XI стагодзьдзi!
Далейшы лёс Заслаўскага запаведніку можа быць перадвырашаны валюнтарысцкім чынам. У зьвязку з радыкальнай зьменаю прыярытэтаў, галоўнай ўвагаю раённых ўладаў, што адчулі «пульс часу», аточана цяпер адно «Лінія Сталіна», на якую марнуюць сродкі не шкадуючы. Тамака ж ляснулі й тыя нішчымныя сродкі, што маглі б быць скарыстаныя для ўратаваньня сапраўдных помнікаў. У выніку музэй‑запаведнік ня мае цяпер аніякіх сродкаў, ні з дзяржаўнага, ні з раённага бюджэту. А музэй, апынулася, патрэбны адно ягоным супрацоўнікам‑энтузіястам.
Гісторыя стварэньня запаведніка сягае між тым ажно ў 1967 г., калі гэтае легендарнае мястэчка атрымала ахоўны статус археалягічнага комплексу.
Праз 11 гадоў тут быў, нарэшце, пасьля руплівае рэстаўрацыйнае работы адкрыты колішні кальвінскі збор, у якім выгодна разьмясьціўся музэй. Падчас адкрыцьця ў 1978 г. музэй рамёстваў i народных промыслаў Беларусi ў Заслаўi быў першым музэем такога тыпу ў Беларусі. Вялiкая роля ў стварэньнi арыгiнальнага аблiчча экспазыцыі заслаўскага музэю тады належала славутаму мастаку Эдуарду Агуновiчу. Асобныя разьдзелы экспазыцыi афармоўвалі самыя квалiфiкаваныя адмыслоўцы, апантаныя сваёй справаю. Сярод іншых быў славуты этнограф і мастацтвазнаўца Міхась Раманюк. Не пашкадаваў тады ўнiкальных экспанатаў i Дзяржаўны музэй Беларусі: зь яго фондаў у заслаўскую экспазыцыю былi перададзеныя хрэстаматыйныя шэдэўры народнага мастацтва, шырока вядомыя па энцыкляпэдыях, падручнiках i даведнiках: абразы ХVIІ — XVIII ст., шыкоўныя слуцкiя паясы XVIII ст., старажытныя шахматы XII ст., урэцкае й налiбоцкае мастацкае шкло, унікальныя здабыткі нашага дэкаратыўна‑ўжытковага мастацтва XVI — XІХ ст... Дзякуючы сваёй мастацкай i гiстарычнай адметнасьцi экспазыцыя стала апірышчам нацыянальнага абуджэньня Беларусі. Ужо ў 1978 г. горад наведала прыкладна 12 тыс. турыстаў. Калi неўзабаве сюды пачало завозiць плянавыя групы бюро падарожжаў, колькасьць наведнiкаў павялiчылася да 60 тыс. у год, а потым нават да 100 тыс. з усіх старон! Цягам дзесяцігодзьдзя ён быў фiлiяй Дзяржаўнага музэю й даваў траціну(!) ягонага прыбытку.
Дзякуючы інтэнсіўным раскопкам ужо бачылася аднаўленьне Заслаўскага замку зь дзьвюма манумэнтальнымі брамамі. Распрацоўваліся праекты ўзнаўленьня тут аб’ёмаў былога дамініканскага кляштару і палацу Глябовічаў. Задумляліся ахоўныя захады па зьберажэньні адной з найбуйнейшых у Эўропе курганнай групы, музэіфікацыі самага старажытнага ў Беларусі гарадзішча «Замэчэк». Прадугледжвалася й адраджэньне палацава‑паркавага комплексу XVIII — ХІХ ст. Пшэзьдзецкіх.
Распрацоўваліся ўнікальныя канцэпцыі стварэньня «жывога» музэю з млыном, кузьняю, ганчарнай майстэрняю. Тут, у Заслаўі, патрыятычнай моладзьдзю былі адроджаныя традыцыі Гуканьня вясны, Калядаў, Купальляў. Загулі тут выставы й мастацкія кірмашы. Праводзіліся славутыя навуковыя «Заслаўскія чытаньні»...
Але... Ці ня з самых першых крокаў музэйшчыкі, рэстаўратары і археолягі сутыкнуліся з варожым стаўленьнем мясцовага начальства. Выгадаваныя за Машэравым у духу калгаснага мэркантылізму, дробныя й найдрабнейшыя чыноўнікі рабілі ці ня ўсё, каб зашкодзіць інтэлігентам‑летуценьнікам. Хоць Дзяржаўны запаведнiк «Заслаўе» быў створаны рашэньнем Саўмiну БССР яшчэ ў 1967 г., ахоўныя зоны вакол помнiкаў працягвалi забудоўваць, бо не было ўласнай архiтэктурнай службы. Не былi вызначаныя межы запаведнiку, не былі зацьверджаныя навуковыя канцэпцыi праектаў.
Паводле ўсіх ідэяў навукоўцаў і музэйных супрацоўнікаў, вялiкая ўвага надавалася найперш ляндшафтам, што нясуць самастойны эстэтычны сэнс. Балазе пляніроўка Заслаўя тады яшчэ захоўвала рысы, закладзеныя ў ХІ ст.!
У межы запаведнiка павiнна ўваходзiць уся гiстарычная частка гораду — такая была галоўная думка аўтараў канцэпцыяў. І менавіта яна выклікала й выклiкае супрацiў гарвыканкаму. У «Звяздзе» ў сярэдзіне 1980‑х друкавалася «аўтарытэтнае» меркаваньне галоўнага архiтэктара Заслаўя, нейкага Сяргея Палякова: «Тое, што патрабуюць гiсторыкi, складае тэрыторыю ў 110 га. ...Нерэальна! Наколькi гэта зацягнецца?» Далей — болей: «Каштоўнасьць уяўляе толькi плянiроўка вулiц цэнтру, а не будынкi. Што зь iмi рабiць? Хiба што зьдзерцi шыфэр, пакрыць саломай, і будзе гiстарычная «экзотыка». I калi чалавек будзе жыць у запаведнiку, са сваiмi патрэбамi ён пойдзе не ў тутэйшую дырэкцыю, а да нас, бо мы — гарадзкая ўлада!» То бок заслаўская «ўлада» радавался таму, што ў рэстаўратараў і ў музэі бракуе сілаў і сродкаў!
З году ў год наступ на гістарычны ляндшафт не спыняўся: шчыльна забудоўвалася ўся тэрыторыя вакол гарадзішча «Замэчэк», зьнішчаліся адзін за адным курганы, у цэнтры гораду зьяўлялася ўсё болей бэтонных і сылікатных спарудаў. На злосьць рупліўцам старасьвеччыны была пабудаваная ў цэнтры мястэчка эстрадная пляцоўка з бэтону, а на месцы толькі знойдзенай археолягамі Малой брамы замку была абсталяваная... грамадзкая прыбіральня.
Але найбольшы ўдар музэю‑запаведніку быў нанесены, калі былы кальвінскі збор XVI ст. (які пазьней, да 1863 г., быў касьцёлам) без усялякіх дыскусіяў і ўзгадненьняў быў аддадзены пад царкву. У выніку ўнікальная музэйная экспазыцыя, што стваралася рупнасьцю энтузіястаў, мастакоў і навукоўцаў, была разабраная па фондах сталічных музэяў. Былі зьнішчаныя элеганцкія краты мастацкага каваньня, скрозь якія зь вежы можна было сузіраць заслаўскія разлогі. Былі брутальна заквэцаныя пад тынк фрэскавыя картушы з гербамі магнатаў‑фундатараў. З крыпты былі выкінутыя й самі іхныя труны. Адчуваючы беспакаранасьць, зь лёхаў сьвятыні цяпер наважыліся павыкідаць парэшткі айцоў‑дамініканаў...
Адной з апошніх стратаў стала зьнішчэньне яшчэ аднаго курганнага комплексу, з каменным Хведзькавым крыжам, што апынуўся засыпаным у выніку пашырэньня дарогі.
Натуральна, што зьніжэньне статусу гістарычнага Заслаўя зь дзяржаўнага да раённага зьвядзе горад і юрыдычна ў прамысловае прадмесьце Менску з хаатычнай прыватнай забудоваю.
Сорак гадоў існаваньня Заслаўскага запаведніка — гэта гісторыя несупыннага змаганьня, непапраўных стратаў і нескарыстаных магчымасьцяў. Калі сорак гадоў таму гэтаму гарадку пад Менскам усур’ёз прарочылі лёс літоўскіх Трокаў ці польскага Казімежа‑Дольнага, то сёньня... гэта тыповае беларускае мястэчка. У найноўшым лёсе Заслаўя, як у кроплі вады, адлюстраваліся ўсе праблемы, беды й перадвызначанасьці, што датычаць любой гістарычнай мясьціны Беларусі. Неўзабаве можа стацца так, што чароўны Заслаўскі краявід мяжы ХХ і ХХІ стагодзьдзя мы зможам сабе ўявіць толькі паводле палотнаў Віктара Маркаўца.
Ілюстрацыя з сайту globus.tut.by
