Сяргей Сыс піша пра радзіму – вёскі Холмеч, Дварэц, Калочын, Велін, Левашы, Брагідоў, Красны Мост, Заспа, Гарошкаў.
Мая радзіма – мой Смутак. Бо той, для каго гэтае зацёртае, зашмальцаванае слова ня толькі пэўны геаграфічны арыенцір – рака, скажам, альбо лес, выспа ці месца, дзе знайшлі апошні спачын продкі, – а яшчэ і крыніца бясконцага болю, і хвалюючая адказнасьць за яе лёс, той ня зможа адчуваць любоў да бацькаўшчыны бяз Смутку. Відаць, гэтая выснова ў значнай ступені датычыць і мяне. Шэрагі продкаў маіх – на многіх могілках, што раскіданы над чырвоным глінішчам дняпроўскага абрыву ад Холмечу да самай Заспы, на гэтай спрадвечнай паласе жыцьця. Усе яны пахаваны па-славянску, нагамі на ўсход, але ня толькі на ўсход. Бо на ўсходзе – Дняпро, частка іх сьветаўспрыманьня, лёсу, жыцьця. Некалі адзін зь дзядоў, Іван, здаецца, так і памёр у чаўне, калі шлёгаў з ракі плотак. І прыбіла той човен да берагу ажно пад Лоевам.
Бацьку майго насіла па рэчыцкай зямлі нямала, а разам зь ім і маці і чацьвёра дзяцей. Такім чынам ён настаўнічаў. Бацькавы карані ў мястэчку Холмеч, там, дзе некалі быў стары замак і двойчы на год праводзіліся вялікія кірмашы. Маці – з Дварца. Сам я нарадзіўся ў Пракіселі, а жыць даводзілася і ў тым жа Дварцы, і ў Холмечы, і ў Вулкане, ці на Вулкане, – бачыце, нават такія назвы сустракаюцца! Тут наогул з назвамі нехта перамудрыў, бо той жа Вулкан знаходзіўся у недалёкім мінулым недзе паміж Марсам і Венерай. На жаль, венерыян у пяцідзясятых гадах перасялілі ў больш пэрспэктыўную вёску. Нарэшце, большая частка дзіцячых гадоў прайшла ў Засьпе. У шчыльным ланцугу прыбярэжных вёсак цяжка знайсьці такую, дзе не жылі б хоць і далёкія, але ж сваякі. Гэта яшчэ, акрамя названых мясьцінаў, і Гарошкаў, і Калочын. Дарэчы, паміж Дварцом і Калочынам, літаральна за 100 мэтраў ад мясцовых могілак, дзе ва ўзросьце 96 гадоў знайшла спачын мая бабуля Садаводава Ганна, славутае калочынскае гарадзішча, якое дало назву цэлай археалягічнай культуры. А ў Гарошкаве таксама – гарадзішча, гарошкаўскае. І побач зь ім сваякі; а яшчэ зусім нядаўна бываў тут наездамі ўлетку аднафамілец і вялікі Паэт Анатоль Сыс.
Дзьмітры Лінг, прафэсар Гомельскага дзяржунівэрсытэту імя Скарыны, які, дарэчы, таксама з рэчыцкай зямлі, так пісаў некалі пра тыя старадаўнія гарадзішчы: «…у Рэчыцы і яе навакольлі заўсёды пануе незвычайная аўра, непадуладная зьменам на працягу стагодзьдзяў. Гэта інтуітыўна адчулі самыя старажытныя людзі ў Беларусі, невыпадкова тут побач месьціцца гарадзішча зарубінецкай і мілаградзкай культур, дзе да гэтага часу можна знайсьці чарапкі, маністы, крамянёвы наканечнік стрэлаў». Трапляліся ў маленстве такія рэчы і мне, а некаторыя і дагэтуль засталіся са мной.
Неяк на Вялікдзень выдалася нагода праехацца зь сябруком Валер’ем па дняпроўскім правабярэжжы – вёсках Холмеч, Дварэц, Калочын, Велін, Левашы, Луначарск (Брагідоў), Красны Мост, Заспа, Гарошкаў. Месцамі памяць не захавала дакладных арыенціраў, але хаты сваякоў часам дапамагалі знайсьці тамтэйшыя жыхары. Валера тады жартаваў: з такой, маўляў, раднёй можна жыць ды радавацца (вядома ж, Вялікдзень: і пачастуюць, і нальюць, і з сабой дадуць). У Дварцы над стромаю старога раўчука, парослага вольхай і ляшчынай, урастае ў мурог, дажываючы свой век, асірацелая хаціна бабы Ганны. Зайшлі на двор, а яго – двара – няма. Усё захапілі ў шчыльны палон маладыя парасткі асінак і бяроз; проста сапраўдныя нетры, ледзьве прадзерліся да дзьвярэй. Стаяў у гэтым маладым і нахабным ляску, прыгадваючы, як садзіў тут, на схіле рова, год трыццаць зь нечым таму кусьцік бэзу. Цяжка паддавалася ямка, бо рыдлёўка не магла адразу прабіцца праз пласт ракавак таўшчынёй з локаць. Бабуля растлумачыла, што сюды, за плот, штодня дзясяткамі гадоў скідвалі скражкі ад рачных бяззубак. Іх зьбіралі ў рацэ дзеці, каб мясам з ракавак карміць качак і сьвіней.
А на сэрцы, нягледзячы на сьвяты дзень Хрыстовага ўваскрасеньня, было шчымліва. Са мною падарожнічаў Смутак. І куды ад яго падзецца… Лягчэй, напэўна, быць чалавекам без каранёў, істотай наднацыянальнай, Ноmо звычайным, чым вось так, пастаянна, адчуваць прысутнасьць у сабе гэтага неўміручага Смутку.
А ў маленстве ж такога пачуцьця не было. Падлеткам, калі ці ня кожны цёплы вечар на колы ровара намотваліся кілямэтры знаёмых дарог, радзіма была мне ўсюды: і ў Сьвірыдавічах, куды дабіраліся ў клюб на танцы, і ў Левашах, і на Маі, дзе нас, засьпенскіх хлапцоў, чакалі найпрыгажэйшыя ў сьвеце дзяўчаты… Анідзе не было адчуваньня, што ты прышлы, што ня дома. Ра-дзі-ма! Гады, зразумела, пашырылі далягляды самога паняцьця: сталі сваімі, блізкімі, і Гомель, і Менск, – аднак паралельна час неўпрыкмет звузіў геаграфію адчуваньня Смутку. Прыкладна так, як у фокусе павелічальнага шкельца. Гляджу ў яго, бачу – Заспа. Тут маці, тут зусім нядаўна памёр бацька. Гэта вёска, якая ніколі не была роднай, але ня стала і чужой. За дзесяцігодзьдзі жыцьця па-за ёй зьявіліся новыя вуліцы, дамы і, вядома, шмат новых людзей. Частка зь іх – вымушаныя перасяленцы зь вёсак, апаленых чарнобыльскім попелам. Да таго ж акрылела новае пакаленьне. Зараз і павітацца на вуліцы часам няма з кім. Хіба што пад мясцовым магазінам, дзе ўжо апоўдні цмыголяць цыгарэты і аднагодкі, і сябры дзяцінства. Здараецца калі-нікалі, у тутэйшай дзяўчыны ці хлапца заўважаеш характэрныя, вядомыя здаўна рысы твару і тады здагадваесься, што яны носяць на сабе адбітак вобразу сваіх бацькоў. І ўспамінаюцца тады роды Куртаў, Цукерак, Ярцаў, Самбрэраў ці Стрыжакоў.
Але ж ізноў перасьледуе Смутак. Ад безвыходнасьці і непапраўнасьці зьменаў, ад таго, што замкнёнасьць, абмежаванасьць індывідуальнага валоданьня Радзімай паволі нішчыцца, ад таго, што частка вяскоўцаў бессэнсоўна стаіць пад мясцовай крамай.
Ды ўсё ж на ўсе часы, да самага майго скону застаецца са мною Дняпро. Барысфэнэс, Славуціч, бацька нашых рэк. Зрэдку наведваючы Заспу, не магу не сустрэцца з гэтай векавой веліччу. Ад самага маленства вядомыя мне яго старыцы і рукавы, мялізны й перакаты, віры і кручы. Рака – гэта цэлая краіна, у якой ёсьць усё: межы, цэнтральныя раёны і правінцыі – Груда, Самоўня, Засабка, Перавал, Евін пясок, Вінчавае возера... А ў жніўні тут чырванеюць чароўныя карункі чыліму – рэліктавага вадзянога арэха, якім няможна не паласавацца. Дзіўная гэтая расьліна. Калі сьпелая калючка падае на дно, то зусім неабавязкова, што ўвесну яна прарасьце. Можа прайсьці дзесяць ці наагул пяцьдзясят год да таго моманту, калі над гладзьдзю вады зьявіцца невялічкі зеленаваты карунак, – значыць, сышліся зоркі і насьпеў ягоны час. І дагэтуль стаіць на беразе бацькоўскі човен, а рука і цяпер не стамляецца апускаць вясло ў цьмяныя глыбіні вады. І тады пачынаецца падарожжа ў дзяцінства, у той час, калі межы Радзімы былі тут, а значыць, была і сама Радзіма. Хаця ці магчыма ўвайсьці ў адну і тую ж ваду двойчы? Ранейшы пляж – пабраўся тваньню і брудам. На Галоўцы – такую назву мае востраў пасярод Дняпра – плястыкавыя бутэлькі, бітае шкло. Калі трапляю сюды і вызначаю месца для стаянкі, каб павудзіць у выходны дзень, спачатку некаторы час прыбіраю сьмецьце, спальваю яго на вогнішчы. Пралівы пазарасталі лотацьцю і серпарэзьнікам, дый рака паволі звужвае свае берагі. Тады ахінае Смутак. Мой сьветлы Смутак па маёй вечнай Радзіме. Вызваліцца ад яго, відаць, немагчыма, ды і не хачу. Нямецкая пісьменьніца Ангеліна Мэхтэль сказала некалі:
- «Хто прыдумаў яе сабе,
Гэтую неласкавую краіну,
Радзіму маю».
Я дадам: сваю радзіму і свой сьветлы Смутак я стварыў сабе сам.
Загаловак ад Рэдакцыі. Аўтарскі загаловак – «Мой сьветлы Смутак».
