Lajmen — nievialički, typova niamiecki patryjarchalny haradok na paŭdniovym zachadzie krainy, za niejki dziasiatak kilametraŭ ad adnaho z hałoŭnych turystyčnych centraŭ Niamieččyny, Hajdelberhu, ź jahonymi čarujučymi ruinami pałaca pfalcaŭskich kurfiurstaŭ. Centram biełaruskaści ŭ Niamieččynie pravincyjny Lajmen u pačatku 1970‑ch zrabiŭ adzin čałaviek — Jury Popka.
Čałaviek‑žyvica
Da ŭradženca Pružanščyny Popki (litaraturny pseŭdanim — Žyvica), što za vajennym časam adznačyŭsia na małoj radzimie vysiłkami ŭ sacyjalna‑adukacyjnaj halinie, staŭleńnie z boku kalehaŭ‑emihrantaŭ nie zaŭsiody było spahadlivym. Chtości nazyvaŭ jaho «bałbatunom», chtości — «avanturystam»: «Nu voś, iznoŭ hety Popka štości prydumaŭ…» A Popka nie zvažaŭ na hałasy skieptykaŭ. Jak toj čałaviek‑arkiestar, pisaŭ va ŭsie mahčymyja emihranckija hazety , vydavaŭ niekalki časopisaŭ i biuleteniaŭ (časam sam, biez anijakaj dapamohi!), zarhanizavaŭ u Lajmenie «Instytut Biełarusaviedy».
Tema biełaruskaści nie pakidała jaho ni na chvilinu. Pik aktyŭnaści Popki, što pracavaŭ u Niamieččynie na amerykanski ŭrad, prypaŭ na Lajmen, kudy biełarus pierajechaŭ paśla vychadu na pensiju.
Staražyły hetaha haradka lepš za ŭsich, miarkuju, u Niamieččynie padkavanyja ŭ biełaruskaj spravie. Chto‑chto, a jany, navučanyja hetym dzivakom z dalokaj Pružanščyny, nie nazavuć Biełaruś «Rasiejaj, tolki biełaj».
«U znak pratestu ja nie viarnuŭsia»
U Lajmenie, hetym miłym haradku, pra jakija kažuć, što čas tam spyniŭsia niedzie ŭ stahodździ siemnaccatym, u kabinecie mera visić bieł‑čyrvona‑bieły ściah. Chryścijanski demakrat Herbert Erbar, u maładości — aficer «luftvafe», kiruje Lajmenam užo 24 hady. Jon ža, miž inšym, — hanarovy doktar navuk Biełaruskaj akademii fizkultury j sportu, adzin z zasnavalnikaŭ arhanizacyi, što akazvaje ščodruju humanitarnuju dapamohu Biełarusi. Spadziajusia, nia treba tłumačyć, chto pryviŭ meru i jahonym kaleham cikavaść i luboŭ da čužoj krainy…
U 1981‑m h. Popka adkryŭ u svaim domie na Hioteštrase, 1, biełaruski muzej. Ekspanaty dla «vyspački» biełaruskaści ŭ čužynnym akijanie źbiraŭ samastojna, zaklikajučy biełarusaŭ ź inšych krainaŭ śvietu dapamahać jamu ŭ hetaj spravie. Pakazalna, što j meryja Lajmenu, i prostyja haradžanie prychilna pastavilisia da novaha muzeju. Nieviadomuju Biełaruś adkryvali dla siabie jak stałyja niemcy, tak i miascovyja himnazisty j školniki.
 Pomnik biełarusam |
U chutkim časie paśla adkryćcia muzeju na mohiłkach u Sankt‑Ilhienie (rajon Lajmena, dzie žyŭ sp.Jury) starańniami Popki byŭ ustalavany nievialiki pomnik z vyjavaj «Pahoni» i nadpisam pa‑niamiecku: «Pryśviečana zahinuŭšym u 1939—1945 h. biełarusam». Nasuprać pomniku, za jakim akuratna dahladajuć haradzkija ŭłady, pachavany j sam Jury Popka.
Na nadmahilli — ščymlivy apovied žyćcia pamierłaha: «Paśla Druhoj usiaśvietnaj vajny maja Radzima była akupavanaja dy padzielenaja savietami‑rasiejcami j palakami. U znak pratestu ja nie viarnuŭsia na svaju Radzimu. Adnak svajoj Baćkaŭščynie ja zastaŭsia viernym. U maim sercy j majoj dušy da apošnich dzion. Na svajoj novaj Radzimie, Niamieččynie, u Sankt‑Ilhenie ja vykazvaju ŭdziačnaść usim maim siabram. Žyvie Biełaruś!»
Try damy dla Biełarusi
Za niekalki hadoŭ pierad śmierciu biełarus złažyŭ testament, u jakim, u pryvatnaści, skazana nastupnaje: «Horad Lajmen — časovy ŭładar majoj majomaści. Sapraŭdnym uładarom staniecca samastojnaja biełaruskaja dziaržava, u jakoj budzie žyć biełaruski narod… Hetaja samastojnaja biełaruskaja dziaržava musić być niezaležnaj ad palityki inšych krain… Akramia majho pryvatnaha domu, dzie mieścicca muzej, ja maju jašče dva damy. Prybytki, što budzie atrymlivać horad Lajmen za hetuju nieruchomaść, musiać pakryvać košty dla patrebaŭ muzeju, biełaruskaha pomnika j dahladu za majoj mahiłaj. Rešta musić nakiroŭvacca na kulturnyja patreby majho narodu za miažoj i ŭ Biełarusi, na finansavuju padtrymku «Niamiecka‑biełaruskaj arhanizacyi sumiesnaj pracy ŭ halinie kultury», vypłatu hanararaŭ ci premij piśmieńnikam, mastakam, žurnalistam ci vydaŭcam knih, što demanstrujuć naš biełaruski duch, kulturu, historyju, siońniašni trahičny čas dla biełaruskaha narodu».
Jury Popka pamior 29 krasavika 1990 h., zusim krychu nie dažyŭšy da abjaŭleńnia niezaležnaści Biełarusi.
«Nie razumieju vašu ŭładu»
My sustrelisia z doktaram Erbaram u lajmenskim krajaznaŭčym muzei. Paśla śmierci Popki biełaruski muzej pierajechaŭ siudy z pryvatnaj kvatery. Anturaž muzeju parušany nia byŭ. Ekspazycyja mieścicca ŭ troch nievialikich pakojach, adnak kolkaść ekspanataŭ uražvaje: dakumenty roznych epoch, zdymki, sotni knih, nacyjanalnaja vopratka, karciny, vyraby narodnych majstroŭ. Ekspazycyja adkrytaja dla volnaha prahladu raz na tydzień.Deficytu naviednikaŭ nie adčuvajecca: tyja ž školnyja hrupy, jak i 25 hadoŭ tamu, znajomiacca ź Biełaruśsiu j čałaviekam, dziakujučy jakomu hetaja ekspazycyja paŭstała.
Paśla ahladu muzeju my siadajem u kanferenc‑zali, i hier Erbar sam pačynaje havaryć: «Biełaruś staniecca ŭładarom majomaści Juryja Popki tolki tady, kali buduć vykananyja ŭsie patrabavańni, zaznačanyja ŭ testamencie. Pakul biełaruskija ŭłady nia voźmuć pad svoj kantrol spadčynu, vykanaŭcam testamentu zastajecca meryja Lajmenu. Ja rablu ŭsie mahčymaje, kab biełaruski narod atrymaŭ toje, što jamu chacieŭ pieradać vialiki patryjot spadar Popka. Adnak usie maje vysiłki biezvynikovyja. Moža, vašaja ŭłada, jak kaliści savieckaja, ličyć spadara Popku voraham narodu, zdradnikam?.. Ja ŭvažliva saču za kožnym novym pryznačeńniem biełaruskaha ambasadara ŭ Niamieččynie (a mianiajucca ambasadary časta), viadu listavańnie z kožnym. U adkaz čuju tolki abiacańni razabracca…
Mnie ciažka zrazumieć vašuju ŭładu. Kolki hod zapar my dastaŭlali ŭ biełaruskija harady humanitarnuju dapamohu na sumu ŭ dziasiatki tysiačaŭ eŭra. Ale z kožnym hodam rabić heta ŭsio ciažej. Nam nia tolki nie dapamahajuć (z tymi ž mytnymi farmalnaściami), ale j pieraškadžajuć. A ŭ apošni raz adzin palityk skazaŭ, što humanitarnaja dapamoha nam uvohule nie patrebnaja — biełaruski narod zabiaśpiečany. Ale ž kali ja pryjaždžaju da vas, baču niešta inšaje…
Kali anivodny ŭradavy orhan u Biełarusi nia vyjaviŭ aktyŭnaści, Biełaruś moža pieradać spadčynu Popki ŭ ruki biełaruska‑niamieckaj arhanizacyi, a zaroblenyja hrošy buduć pieradavacca na kulturnyja mety ŭ Biełaruś ci iści na patreby biełarusaŭ, što pražyvajuć pa‑za miežami Radzimy. Adnak i na hetuju prapanovu adkazu my nie pačuli.
U 1994‑m tahačasny ambasadar doktar Piotra Sadoŭski załažyŭ Kuratoryjum, jaki musiŭ kiravać spadčynaj Popki j kantralavać jaje finansavy bok. Ale kali Sadoŭski pierastaŭ pracavać u ambasadzie, sprava pačała zatuchać. Niahledziačy na ŭsie niaŭdačy, ja vieru, što kaliści biełaruski bok musić pazytyŭna zakryć pytańnie sa spadčynaj vašaha suajčyńnika. Heta ž u intaresach biełaruskaha narodu!»
Paśla takoha vyčarpalnaha j emacyjnaha manalohu spadara Erbara tolki j zastajecca, jak zadacca rytaryčnym pytańniem, čamu «vyspa», jakaja mahła b stać biełaruskim centram u Zachodniaj Eŭropie, reprezentavać našuju kulturu j mastactva ŭ multykulturnym akijanie Staroha śvietu, zastajecca «niezasielenaj»?
Niaŭžo j heta stracim?..
