Vialikaje Kniastva pała ŭ 1795 hodzie. Jašče stahodździe daharała vysokaja lićvinskaja kultura, padaravaŭšy śvietu Adama Mickieviča i Jana Barščeŭskaha. Kali ŭ 1895 hodzie źjaviŭsia kinematohraf, zdavałasia, ad jaje ŭžo ničoha nie zastałosia. Ale vilenskija režysery – Uładzisłaŭ Starevič i Abram Roam – stalisia apošnimi ambasadarami Vialikaha Kniastva. Ichnija tvory nastolki vykštałconyja i nastolki dziŭnyja, što nia majuć dakładnaj prapiski ŭ suśvietnym kino. Mahčyma tamu, što źjaŭlajucca askiepkami zabytaj kultury, što syšła nazaŭždy.
Baćka lalečnaj animacyi Ŭładzisłaŭ Starevič naradziŭsia 125 hadoŭ tamu 8 žniŭnia (pa niekatorym źviestkam – 6). Ź miescam jahonaha naradžeńnia źviazanaja pieršaja tajna. Adnyja daviedniki havorać, što Starevič naradziŭsia ŭ 1882 hodzie ŭ Koŭnie, druhija padajuć Vilniu. Ale, najchutčej, Uładzisłaŭ Starevič pabačyŭ śviet “ŭ Maskvie, u siamji polskaj šlachty”. Kali być bolš dakładnym, to ŭ siamji lićvinskaj, biełaruskaj šlachty Antaniny j Alaksandra Starevič, jakija zmahalisia za niezaležnaść kraju ad Rasiei. Maci Ŭładzisłaŭ zhubiŭ u malenstvie, i z čatyroch hadoŭ vychoŭvaŭsia ŭ svajakoŭ Lehieckich, jakija žyli ŭ Kovienskim paviecie.
U Koŭna pastaleły Starevič słužyŭ u Kazionnaj pałacie, vypuskaŭ entamalahičny časopis i satyryčnuju kazetu “Kramzoli i klaksy”, malavaŭ afišy. Kali Starevič padaravaŭ Kovienskamu etnahrafičnamu muzeju svoj albom fatahrafij, archieolah Tadevuš Doŭhird prapanavaŭ junaku źniać etnahrafičny film.
U 1909 hodzie Starevič adpraviŭsia ŭ Maskvu. U francuskaj firmie “Braty Pate” vilenskaha šlachcica abśmiajali. Sytuacyja paŭtaryłasia ŭ kampanii “Hamon”. Ale na Stareviča źviarnuŭ uvahu ruski pradprymalnik Alaksandar Chanžonkaŭ – i daŭ jamu kinakameru.
Na radzimie Ŭładzisłaŭ Starevič źniaŭ svoj pieršy film: “Nad Niomanam”. Karcina nie zachavałasia – i zhublenyja stužki Stareviča – jašče adna jahonaja tajna. Chanžonkavu Starevič pryvioz adrazu try filmy “Nad Niomanam”, “Žuki-skarabiei” i “Žyćcio strakozaŭ”.
Karcina 1910 hodu “Lucanus Cervus” (taksama stračanaja) stałasia pieršaj u śviecie lalečnaj animacyjaj. Starevič chacieŭ pakazać bojku žukoŭ-rahačoŭ za samku, ale pad śviatłom pražektaraŭ žuki ruchacca nie žadali. Pavodle lehiendy, Starevič uziaŭ pancyry žukoŭ i ažyviŭ ich pakadrava, prymacavaŭšy zamiest łapak taniusieńki drot.
Film 1912 hodu “Čaroŭnaja Lukanida albo Vajna vusačoŭ z rahačami”, taksama viadomy pad hullivaju nazvaj “Kurtyzanka na tronie”, staŭsia suśvietnaj sensacyjaj. Firma “Pate” kusała łokci ad zajzdraści – i nabyła stužku dla zamiežnaha prakatu.
U karcinie “Čaroŭnaja Lukanida” byli amurnyja žarści, stary muž, maładaja žonka, halantny rycar… ale ŭsie roli vykonvali žamiary. U sama patetyčnych scenach hledačy rydali ad śmiechu.
Paradyjna-meladramnyja pryhody razhortvalisia i ŭ “Pomście kinematahrafičnaha aperatara”. Žuk, zdradziŭšy žoncy, zalacajecca da strakazy, žučycha hulaje z vusačom, a pakryŭdžany konik-paparacy zdymaje adulter, kab pakazać jaho ŭ kinateatry.
U załaty fond kinematohrafu ŭvajšli stužki Stareviča 1913 hodu “Kalady ŭ žycharoŭ lesu”, “Viasiołyja scenki z žyćcia žyviołaŭ”, “Strakaza i muraš” (pavodle Kryłova).
Ździŭlenaja presa pisała, što Starevič… dresiruje žyviołaŭ. “U adnym miescy karciny ździŭlaje dresiravanaja strakaza, jakaja stojačy na ružy, viercić ručku malusieńkaha zdymačnaha aparatu,” – pisaŭ ahladalnik pra stužku “Avijacyjny tydzień kazurak”.
Ale Starevič žyvioł nie dresiravaŭ. Jon rabiŭ najdakładniejšyja makiety z najdrabniutkich detalaŭ, jakija zamacoŭvaŭ šarnirami. Ale technika henaja zastałasia tajnaju režysera, jakuju viedali tolki jahonaja žonka Antonija, dački Iryna i Janina.
Učaćviarych jany rabili pracu cełaje kinastudyi. Kankurentam im nie było. Ŭołt Dysnej z zajzdraściu havaryŭ: “Hety čałaviek apiaredziŭ usich multyplikataraŭ śvietu na niekalki dziesiacihodździaŭ”.
Ale Starevič pasprabavaŭ siabie i ŭ ihravym kino. “Strašnaja pomsta” pavodle Hohala ŭ 1912 hodzie atrymała Załaty medal u Miłanie. A film “Noč na Kalady” sumiaščaŭ aktora Mazžuchina i animacyjnaha čorta. Karcina “Lilija Belhii” 1915 hodu – animacyjna-ihravaja prypavieść, pastaŭlenaja padčas vajny.
U 1918 hodzie, paśla Kastryčnickaha pieravarotu, Starevič źniaŭ u Jałcie “Zorku mora”, dzie vykarystoŭvalisia najskładaniejšyja admysłovyja efekty: šmatlikija ekspazycyi praz karunki pieny, ruchomaja karona z čałaviečych ciełaŭ na tle nieba… Z savieckaj uładaj u lićvina Stareviča nie było aničoha ahulnaha – i jon emihravaŭ spačatku ŭ Italiju, adyli – u Francyju.
Tam jon źniaŭ daścipnyja multfilmy “U łapach pavuka” (1920), “Žabki patrabujuć karala” (1922), “Pacuk palavy i pacuk haradzki” (1926). A karcina pavodle Andersena “Hołas sałaŭja” (1923) vyklikała zachapleńnie ŭ Amerycy. Starevič prydumaŭ seryju pra paciešnaha ščaniuka Fetyša; scenki z sabačych pryhodaŭ pracytuje sučasnaja studyja “Piksar”.
Ale sami karciny Stareviča nie sastareli j hladziacca nadzvyčaj sučasna. Dokazam čaho – viaršynnaje dasiahnieńnie lićvinskaha kinahienija – “kaściumnaja” kazka “Rejnekie-lis” pa matyvach francuskaha epasu j kazki Hiote.
Film byŭ raspačaty ŭ 1928 hodzie. Vykarystoŭvalisia raznastajnyja lalki: ad 10 sm da pamieraŭ u čałaviečy rost. Dla kožnaj žyviołki: hanarlivaha ilva, chitraha lisa, bajaźlivaha zajca i źjedzienaj (!) kurycy – rabiłasia da 500 masak. Hrymasy animacyjnych hierojaŭ byli žvavyja j ruchomyja. (Tajna materyjału, ź ź jakoha Starevič lapiŭ lalki, zastałasia nieviadomaj.)
Ale naprykancy 30-ych u kino pryjšoŭ huk, i karcina musiła pierarablacca. Hrošy na darobku kazki Hiote dała Niamieččyna, dzie da ŭłady pryjšli nacysty. “Rejnekie-lis” vyjšaŭ u 1941 hodzie na francuskaj movie – i staŭsia niepieraŭzyjdzienym. Ale finansavańnie stužki hitleraŭskim uradam sapsavała jaje prakatny los – i karcina dasiul mała viadomaja paspalitamu hledaču.
Nieŭzabavie paśla vajny dačka Iryna pačała ślepnuć. Starevič zdymaŭ reklamnyja roliki i raspradavaŭ unikalnyja lalki, ad jakich naprykancy žyćcia nie zastałosia ničoha.
Pamior Starevič 26 lutaha 1965 hodu pad Paryžam u miastečku Fanten De Bua.
Unikalny śviet Stareviča nia maje analahaŭ – i zastajecca zahadkaj zabytaha Kniastva z “lalečnym” arystakratyzmam i dzivosami.
Kinaznaŭca Alaksandar Arnu skardziŭsia: “Nie pajedu ja da Stareviča… Nie žadaju, kab jon pieratvaryŭ mianie ŭ kamień abo napuściŭ svaich hnomaŭ, damavikoŭ, duchaŭ, svaich žudasnych much i cmokaŭ sa zihotkimi dyjamentami vačej...” Na što Starevič adkazvaŭ: “Sakreta asablivaha niama. Usio heta karpatlivaja praca…”
Filmahrafija Uładzisłava Stareviča (častkova):
Dakumentalnyja:
1909 «Nad Niomanam», film nie zachavaŭsia1909 — «Žyćcio strakozaŭ» (Žizń striekoz), film nie zachavaŭsia
1909 — «Žuki-skarabiei» (Žuki-skarabiei), film nie zachavaŭsia
1910 — «Raźvićcio apałonika» (Raźvitije hołovastika)
Multfilmy:
1910 — Lucanus Cervus, film nie zachavaŭsia
1910 — «Čaroŭnaja Lukanida, abo Vajna vusačoŭ z rahačami» (Priekrasnaja Lukanida, ili Vojna usačiej s rohačami)
1911 — «Pomsta kinematahrafičnaha aperatara» (Miesť kiniematohrafičieskoho opieratora)
1911 — «Kalady ŭ žycharoŭ lesu» (Roždiestvo u obitatielej lesa)
1911 — «Strakaza i muraš» (Striekoza i muraviej)
1912 — «Avijacyjny tydzień kazurak» (Aviacionnaja niediela nasiekomych)
1913 — «Čatyry čorty» (Čietyrie čiorta)
1913 — «Viasiołyja scenki z žyćcia žyviolin» (Viesiołyje ścienki iz žiźni životnych)
1913 — «Pievień i Piehas» (Pietuch i Piehas)
1915 — «Lileja Belhii» (Lilija Bielhii)
1920 — U łapach pavuka (Dans Les Griffes De L'araignee / In the Claws of the Spider)
1921 — Šlub Babiłasa (Le Mariage De Babylas / Babylas's Marriage)
1921 — Pudziła (L'epouvantail / The Scarecrow)
1922 — «Žabki patrabujuć karala» (Les Grenouilles Qui Demandent Un Roi) (Załaty medal Razenfelda)
1923 — «Hołas sałaŭja» (La Voix Du Rossignol)
1923 — «Kachańnie ŭ biełym i čornym» (Amour Noir Et Blanc)
1924 — «Maleńki vuličny śpiavak» (La Petite Chanteuse Des Rues)
1925 — «Vočy drakona» (Les Yeux Du Dragon)
1926 — «Pacuk palavy i pacuk haradzki» (Le Rat Des Villes Et Le Rat Des Champs), č/b
1926 — «Pacuk palavy i pacuk haradzki», kalarovy
1927 — «Muraška i konik» (La Cigale Et La Fourmi)
1927 — «Karaleva matylkoŭ» (La Reine Des Papillons)
1928 — «Čaroŭnyja hadziny» (L'horloge Magique)
1928 — «Maleńki parad» (La Petite Parade)
1929-1930 — «Riejnekie-lis» (Le Roman De Renard) (Załaty medal Razenfelda 1941 h. i šče 7 mižnarodnych uznaharodaŭ)
1932 — «Leŭ i mucha» (Le Lion Et Le Moucheron)
1932 — «Stary leŭ» (Le Lion Devenu Vieux)
1933 — «Ščaniuk-talisman» (Fetiche Mascotte)
1934 — Fetyš – uładar piarścionku (Fetiche Prestidigitateur / The Ringmaster)
1935 — Viasielle Fetyšu (Fetiche Se Marie / The Mascot's Marriage)
1936 — Fetyš – vandroŭnik (Fetiche En Voyage De Noces / The Navigator)
1937 — Fetyš i rusałki (Fetiche Chez Les Sirenes / The Mascot and the Mermaids)
1947 — Zanzabel ŭ Paryžy (Zanzabelle A Paris / Zanzabelle in Paris)
1949 — Paparać-kvietka (Fleur De Fougere / Fern Flowers)
1953 — Maleńkaja ptuška Hazui (Gazouilly Petit Oiseau / Little Bird Gazouilly)
1954 — Zababon (Gueule De Bois / Hangover)
1955 — Niadzielny piknik Hazui (Un Dimanche De Gazouilly / Gazouilly's Sunday Picnic)
1956 — Nos pa vietru (Nez Au Vent / Nose to the Wind)
1958 — «Paŭnočnaja karusiel» (Carrousel Boreal)
1965 — «Jak sabaka z kotkaj» (Comme Chien Et Chat)
Navukova-papularnyja filmy:
1911 — «Elektryčny telehraf» («Električieskij tielehraf» ź Mikałajem Baklinym)
«Pjanstva i jaho nastupstvy» («Pjanstvo i jeho pośledstvija» ź Ivanam Mazžuchinym)
Ihravyja filmy:
1912 — «Strašnaja pomsta» (Strašnaja miesť), film nie zachavaŭsia (Załaty medal na Suśvietnaj vystavy ŭ Milanie)
1912 — «Padarožža na miesiac» (Putiešiestvije na łunu), zachavałasia častka adźniataha materyjału
1913 — «Noč na Kalady» (Noč pieried Roždiestvom)
1913 — «Rusłan i Ludmiła» (Rusłan i Ludmiła), film nie zachavaŭsia
1914 — «Śniahurka» (Śniehuročka)
1914 — «Pasynak Marsa» (Pasynok Marsa)
1914 — Kazka pra niamieckaha Hohiela-Mohiela i pra čorta Bałbiesku (Skazka pro niemieckoho hroznoho vojaku Hohiel-Mohiela i pro čierta Bałbiesku ), film nie zachavaŭsia
1914 — «Trojka», film nie zachavaŭsia
1914 — Fleurs Fanees, film nie zachavaŭsia
1915 — Pieśnia kataržanina (Pieśnia katoržanina), film nie zachavaŭsia
1915 — «Partret» (Portriet)
1915 — «Heta tabie nie naležyć» (Eto tiebie nie prinadležit), film nie zachavaŭsia
1915 — «Eras i Psichieja» (Eros i Psichieja), film nie zachavaŭsia
1916 — «Dźvie sustrečy» (Dvie vstrieči), film nie zachavaŭsia
1916 — Le Faune En Laisse, film nie zachavaŭsia
1916 — Pra što šumieła mora (O čiem šumieło morie), film nie zachavaŭsia
1916 — «Tamań», film nie zachavaŭsia
1916 — Na Varšaŭskim haścincy (Na Varšavskom traktie), film nie zachavaŭsia
1917 — «Pan Tvardoŭski» (Pan Tvardovskij), film nie zachavaŭsia
1917 — «Saška-końnik» (Saška-najezdnik), film nie zachavaŭsia
1917 — «Da narodnaj ułady»
1918 — «Kaliostra» (Kaliostro)
1918 — «Masony» / «Volnyja mulary» (Masony / Volnyje kamienŝiki), druhaja častka «Kaliostra»
1918 — «Joła» (Joła), film nie zachavaŭsia
1918 — «Vij» (Vij), film nie zachavaŭsia
1918 — «Saračynski kirmaš» (Soročinskaja jarmarka), film nie zachavaŭsia
1918 — «Travieńskaja noč» (Majskaja noč), film nie zachavaŭsia
1918 — «Zorka mora» (Stella Maris), film nie zachavaŭsia
Vilenski habrej Savieckaha Sajuzu
Abram Roam naradziŭsia 28 červienia 1894 hodu ŭ Vilni ŭ habrejskaj siamji. U 1914-17 hadoch jon navučaŭsia ŭ Petrahradzkim psychaneŭralahičnym instytucie, a z 1917 pa 1922 – u Sarataŭskim medyčnym universytecie. Adnačasova Roam pracavaŭ u Sarataŭskim adździele mastactvaŭ vykładčykam – i režyseram u Pakazalnym i Dziciačych teatrach. Z 1923 hodu Roam staŭsia režyseram teatru Revalucyi ŭ Maskvie, dapamahaŭ Mejercholdu stavić “Voziera Lul”.
Roam nie ŭciakaŭ z Savieckaha Sajuzu, ale jahonyja filmy śviedčyć pra radykalnuju niesavieckaść – i nahadvajuć pra tradycyju, jakaja zastavałasia na Vilenščynie. Šmatkulturnaja vykštałconaść, eŭrapiejski pozirk, arystakratyzm…
U karcinie 1927 hodu “Pacałunak Mery Pikfard” Abram Roam, jaki ŭvachodziŭ u “vialikuju piaciorku savieckaha kino”, źjaŭlajecca ŭ kadry ŭ roli… režysera. Hodnaja postać, žesty, jakija nia majuć ničoha ahulnaha z “praletarskim kalektyvizmam” i sialanskim vyćciom pra tutejšuju niemač.
Ale pieršaja ihravaja stužka Roama “Buchta śmierci” (1926), niahledziačy na abaviazkovy revalucyjny patas, spračałasia z “Branianoscam “Paciomkinym”. Hodnaść čałaviečych pačućciaŭ, kultura kadru… i niešta jašče.Talent Roama napoŭnicu vybuchnie u niamym šedeŭry “Treciaja Miaščanskaja” 1927 hodu. Scenaryst Viktar Škłoŭski prapanoŭvaŭ siužet Juryju Taryču, ale toj admoviŭsia. U filmie Roama žančyna nie chavaje paluboŭnika ad muža – i ŭsie žyvuć utraich. Kali hierainiu adsyłajuć “rabić abort u składčynu”, jana źjaždžaje z Treciaj Miaščanskaj razam sa svaim nienarodžanym dziciom.
Skandalny siužet (uziaty z hazetaŭ) – Škłoŭskaha taksama paprakali za nietaktoŭnaść da Brykaŭ i Majakoŭskaha – prakatnyja nazvy “Luboŭ utraich”, “Kanapa i łožak”… Ale cnatlivaść, psychalahizm, niezvyčajny arystakratyzm kadru, malimonnaja raskoša, blizkaja da kinaśnieńniaŭ Žana Kakto.
Chacia ŭ filmie źjaŭlajecca partret Stalina, sučasnyja krytyki nazyvajuć “Treciuju Miaščanskuju” adnym z sama antysavieckich filmaŭ. Kali ŭ 90-ych karcinu Roama iznoŭ pakazali na Zachadzie, eŭrapiejcy pryznali jaje sučasnaju i svajoj.
Karcina “Pryvid, jaki nie viartajecca” (1929), uvohule, źniataje pa naveli Anry Barbiusa. Viaźnia vypuskajuć na 24 hadziny, i, kali jon nia vierniecca, jaho zabje špieh. Turma ŭ filmie nahadvaje poźnija kinakašmary Hadara i tryźnieńni filozafa Mišela Fuko (papularnaha ŭ sučasnaj Eŭropie).
Ale sama tajamničy film Roama – “Suvory junak” 1936 hodu, viadomy taksama, jak “Kamisar pobytu”, “Dyskaboł” i… “Čaroŭny kamsamolec”. Karcina zdymałasia na Ŭkrainie pa scenaru Juryja Alešy. Dziejańni adbyvajucca ŭ idealnym “savieckim” pryšłym, hieroj-kamsamolec zakachany ŭ žonku prafesara; toj – mizerny hanarliviec. Partrety Marksa-Enhielsa-Lenina-Stalina, hutarki pra kamunizm, ale… nijakaha kamunizmu. Dziaŭčyna prapavieduje Nicšie (!), hieroi nahadvajuć antyčnyja statui, dzivosnyja karunki žaleznaha płota, śnieńni, jakim pazajzdrościli by praskija mahi j niamieckija ekspresijanisty.
Takoha eŭrapiejskaha dekadansu Roamu daravać nie mahli: karcina imhnienna była zabaroniena, nad žyćciom režysera navisła pahroza.
Z taho času jon staŭ vielmi abačlivym. Ale navat u adyjoznyja idealahičnyja filmy 50-ych (“Srebny pył” dyj “Sud honaru” pra vychavańnie navukoŭca-kasmapalita (!) – Roam uvodziŭ adzieńnie, tvary i žesty, jakija byli zusim nie savieckija. U vajskovym filmie “Našeście” (1944) – adzin z hierojaŭ – były represavany (!) kryminalnik, a statnaja maci hieroja (Volha Žyźniova) zrabiła by honar luboj karcinie pra šlachtu.
Apošnija, dyjamentavyja stužki Roama 70-ych hadoŭ pavodle Kupryna, Čechava, Horkaha (“Hranatavy branzalet”, “Kvietki zapoźnienyja”, “Dačasny čałaviek”), zdajecca, całkam ułučajuć naradženca Vilenščyny ŭ rasiejskuju kulturu. Ale kulturnaja praźmiernaść, nietutejšaść, pieknaje šlachoctva, karani jakoha istajali – heta adbitak Kniastva, pra jakoje my ŭsie zabyli.
Vialikaje Kniastva syšło, ale padaravała apošnich lićvinaŭ kinematohrafu Stareviča i Roama. U ichnich tvorach dzivosy, kulturnickaja nasyčanaść, arystakratyzm, eŭrapiejskajść – i dalikatnaść adychodnaje vieličy.
Filmahrafija Abrama Roama (častkova):
Režyser:
1924 Honka za samahonkaj1924 Što havoryć "MOS", hetaje adhadajcie pytańnie
1926 Buchta śmierci
1926 Čyrvonaja Preśnia, razam z Ł.Šefieram, A.Pierahudaj, Ł.Muram
1926 Zdradnik
1927 Habrei na ziamli (dakumientalny)
1927 Treciaja Miaščanskaja (Trieťja Mieŝanskaja)
1927 Vyboiny
1929 Pryvid, jaki nie viartajecca
1930 Hukavaja zbornaja prahrama №1 (dakumientalny, animacyjny, film-kancert) u siužetach "Piacihodka", "Typ-top — hukavy vynachodca" (razam. z H. Leŭkojevym)
1930 Manometr-1
1931 Manometr-2
1936 Suvory junak (Strohij junoša)
1939 Eskadrylla № 5
1940 Viecier z Uschodu
1942 Tonia (u Bajavym kinazborniku “Našy dziaŭčyny”)
1944 Našeście (Stalinskaja premija II stupieni, 1946)
1946 U horach Juhasłavii
1948 Sud honaru (Stalinskaja premija I stupieni, 1949)
1952 Škoła złasłoŭja
1953 Srebny pył
1956 Serca bjecca iznoŭ
1964 Hranatavy branzalet
1970 Kvietki zapoźnienyja
1971 Dačasny čałaviek
Scenaryst:
1924 Što havoryć "MOS", hetaje adhadajcie pytańnie, aŭtar scenaru, aŭtar vieršavanych nadpisaŭ
1926 Viecier, razam z M. Sałtykovym
1927 Treciaja Miaščanskaja, razam z V.Škłoŭskim
1927 Vyboiny, razam z V.Škłoŭskim
1930 Hukavaja zbornaja prahrama №1 (dakumentalny, animacyjny, film-kancert) aŭtar scenaru siužetaŭ "Piacihodka" (razam. z U. Lehošynym), "Typ-Top — hukavy vynachodca" (razam. z H. Leŭkojevym)
1964 Hranatavy branzalet, razam z A. Hranberham
1970 Kvietki zapoźnienyja
1971 Dačasny čałaviek
1977 Vorahi
Kampazytar:
1970 Kvietki zapoźnienyja, muz. raspracoŭka
1971 Dačasny čałaviek, muz. raspracoŭka
Aktor:
1927 Pacałunak Mery Pikfard
Mastacki kiraŭnik:
1956 Sprava №306
1958 Na hrafskich razvalinach
