Karystacca klasyčnym pravapisam u internecie nichto nie pieraškodzić. Siarhiej Bohdan adkazvaje Siarhieju Dubaŭcu, praciahvajučy dyskusiju ab pierachodzie na adziny pravapis.
Ideja Siarhieja Dubaŭca pra nieabchodnaść pravapisnaha abjadnańnia maje dźvie zahany — jana abstraktnaja i nie zvažaje na najaŭnyja zychodnyja ŭmovy, na «dadzienaje», kažučy movaj dakładnych navukaŭ. Aprača taho, jana nastolki roźnicca ad linii, pravodžanaj sp.Dubaŭcom dahetul, što sapraŭdy šakuje. Kali pierachod da adzinaha pravapisu jak srodak vyratavańnia papiarovaj «Našaj Nivy» jašče moža być zrazumiety, dyk prapanova hurtam pierajści ŭsim na adziny pravapis, naviazvany dziaržavaj, vyhladaje słaba abhruntavanaj.
Abjadnańnie z pustečaj
Dubaviec prapanuje abjadnacca, ale nie tłumačyć, jak budzie vyhladać abjadnańnie i jaho mechanizm. Druhi bok demanstruje, miakka kažučy, adsutnaść usialakaj cikavaści da inakšaje dumki i žadańnia jadnacca. Adzina realnym mechanizmam abjadnańnia jość tolki naša kapitulacyja. Na što, zrešty, časam niekatoryja ŭ historyi pahadžalisia.
Kamizm u tym, što niama ź kim abjadnoŭvacca. Tearetyčna musić być druhi biełmoŭny bok, pravapis jakoha my pahadžajemsia, dziela nacyjanalnaha adzinstva, pryniać, kab zažyć u zhodzie. Adnak «z taho boku» jość tolki represiŭnaja dziaržava i zabitaje asymilavanaje nasielnictva. I ŭ hetaj dziaržavy niama pryčynaŭ pra niešta z nami damaŭlacca, jaje čynoŭniki ŭpeŭnienyja, što mohuć i tak usio vyrašyć, biaz nas. My dla jaje — nichto. Nam prapanoŭvajecca tolki padparadkavacca abo być zmołatymi na muku.
Uličvajučy taki padychod z boku režymu, varta i nam zaniać realna‑palityčnuju pazycyju. Adpaviedna, lubyja plany abjadnańnia i supracy z režymam pavinny mieć realna‑palityčny charaktar i hruntavacca na ćviordych raźlikach, inakš skončacca katastrofaj. Kolki adsotkaŭ dziaržaŭnych pasadaŭ, kolki adsotkaŭ subsydyjaŭ i kolki adsotkaŭ eternaha času atrymaje nacyjanał‑demakratyčny ruch za tyja ci inšyja sastupki? I kolki pradstaŭnikoŭ nacyjanalnaj intelihiencyi buduć zaprošanyja paśla Vašaha, sp.Dubaviec, abjadnańnia da ŭdziełu ŭ pracesie farmavańnia kulturnaj palityki, ci chacia b jaje moŭnaha kampanentu? Davajcie nazaviem kankretnyja ŭmovy, pahladzim, što nam moža dać abjadnańnie šlacham admovy ad adnoj ź idejaŭ.
Kali ž admova hetaja adbyvajecca, maŭlaŭ, dziela taho, što ideja adžyła, dyk heta prosta nie stasujecca z našymi raniejšymi deklaracyjami i patychaje kanfarmizmam. Vy prapanujecie nam vybar — ukrainski (abjadnańnie) ci irlandzki (zachavańnie ciapierašniaj sytuacyi) varyjant. Adnak zabyvajeciesia na kantekst — ukrainski varyjant mahčymy pry najaŭnaści va Ŭkrainie adnosnaha palityčnaha pluralizmu. Heta vyrašyła los moŭnaj palityki ŭ krainie. Hetych umovaŭ u Biełarusi niama i ŭkrainski varyjant tut z hetych pryčynaŭ niemahčymy.
,Prablema biełaruskaha ruchu palahaje ŭ jaho biaskoncaj hatovaści sastupać. Sastupka — heta nie kampramis i navat nie adstupleńnie pad naciskam siły. Kali treba ratavać «NN» ad hetaha moŭnaha zakonu, dyk nia treba zdymać ściaha, treba hučna abvieścić pra toje, što pravapisnaje adstupleńnie vymušana adbyvajecca pierad naciskam napadnikaŭ dyj pieranieści ściah na inšuju pazycyju — u toj samy internet. Heta zachavaje honar nacyjanalnaha ruchu.
Siońniašnija plany ŭładaŭ nahadvajuć plany rasiejskaj imperskaj administracyi pieravieści letuvisaŭ na kirylicu. Tut ža, zdajecca, i roźnica šče mienšaja — jakimi litarami pisać pa‑letuvisku. Ale nie paddalisia letuvisy i hinuli pad kulami pamiežnikaŭ knihanošy drukavanych «nia tymi» litarami knižak z Uschodniaj Prusii. Budavańnie nacyi pačynajecca nie z damovaŭ ab abjadnańni‑kapitulacyi, a z vymaŭlenaha razam słova «Nie!» na toje, što my nie prymajem.
Biez farysejaŭ nie było b žydoŭ
Ciapier pa sutnaści. Sapraŭdy, ci tak važnaje napisańnie miakkich znakaŭ i inšyja reštki fanetyčnaha pryncypu napisańnia? Paśpiachova isnujuć movy, u jakich fanetyka i pravapis mocna adroźnivajucca — ad anhielskaj da arabskaj.
Heta sapraŭdy dapuščalna ŭ vypadku dobra raźvitych i pašyranych movaŭ, nośbity jakich majuć ćviordaje ŭjaŭleńnie, jak hučyć toje ci inšaje słova i zdolnyja jaho raspaznać navat pa niapoŭnym i niedaskanałym hrafičnym adlustravańni litarami, dyj vymavić słušna.
Ale ź mienšymi movami ci movami pad pahrozaj źniknieńnia sytuacyja całkam advarotnaja. Ich nośbity, što žyvuć va ŭmovach panavańnia inšaje movy, užo majuć prablemy z raspaznańniem fanetyčnaha adpaviednika hrafičnaje formy. Praściej kažučy, nia viedajuć, jak čytać słova, napisanaje niedaskanałym z punktu hledžańnia fanetyki ich rodnaje movy alfabetam. Jany pračytajuć jaho pavodle hučańnia, jakoje naviazvaje im daminantnaja navokał mova — na jakoj jany vučylisia, jakuju čujuć štodnia. Tamu i abecedy dla takich movaŭ stvarajucca fanetyčnyja — zirniecie chacia b na novapiśmiennyja kaŭkaskija movy ci bližejšuju kašubskuju. Kab ich nośbity dakładna viedali, što i jak čytać.
Słušna čytać biełaruski narkamaŭski tekst, viadoma, možna. U dvuch vypadkach — a) kali vy vielmi ŭpeŭniena vałodajecie biełaruskaj movaj i b) kali vy vyvučyli adpaviednyja raździeły akademičnych hramatykaŭ pa artaepii i fanetycy. Ludziej katehoryi A niašmat, navat mnohija biełmoŭnyja majuć užo prablemy z fanetykaj praz asymilacyju. Treba być navukoŭcam ci apantanym čałaviekam, kab trapić u katehoryju B.
Tamu ŭ pryncypie admova ad taraškievicy viadzie nas da razbureńnia padstavaŭ našaje movy ŭ sfery jaje fanetyki, i navat admova tolki ad miakkaha znaku mocna źmienić našu movu ŭ siońniašnich umovach.
Toj‑sioj paraŭnoŭvaje taraškievistaŭ z evanhielskimi knižnikami‑farysejami. U hetym hramatyčnym vypadku z honaram prymaju hetaje paraŭnańnie. Farysei — kiepskija ludzi dla chryścijanaŭ, bo nie pryniali Chrysta. Dla habrejaŭ farysei jak i zełoty — heta ludzi, jakija vyratavali habrejskuju nacyju. Pieršyja — svajoj zaciataściu da litaralnaje knižnaje mudraści, a druhija — upartaściu i fanatyzmam. Bo jana była b asymilavanaja, kali b pryniała Chrysta, jak heta sumna ni hučyć dla chryścijanskaha vucha.
Praciahnu žydoŭskija paraleli. Habrei ratavalisia praz knihi, praź litaralnaje adnaŭleńnie pisanaha i drukavanaha. Jany maŭčali pa‑žydoŭsku, ale čytali, staranna adtvarajučy svaju tradycyju z pakaleńnia ŭ pakaleńnie. Siońniašnija biełaruskija adradžency taksama zbolšaha maŭčać pa‑biełarusku, ale čytajuć i pišuć. Tamu taraškievica — heta nia prosta pytańnie miakkaha znaku, heta pytańnie, ci zachavajem my svaju movu, ci atrymajem u dadatak da kreolskaje kultury BSSR‑RB jašče i jaje linhvistyčny kampanent — kreolskuju movu. Tak skłałasia, što dla biełaruskaje kultury mova maje bolšaje značeńnie, čym dla inšych. Na siońniašnim etapie heta zbolšaha piśmovaja, a nia vusnaja mova. Tamu my tak zaciata baronim jaje formu. Bo pakul aproč movy my nie dafarmavali svajoj vyraznaj identyčnaści ŭ inšych sferach, dyj na movie bolš pišam i čytajem, čym havorym.
Dziŭna, sp. Dubaviec, było aceńvać niekali pravapisy, jak «represiŭnyja», u ramkach etyčnaha kanfliktu. Vidać, lepš było ŭsio‑tki ich pavodle praktyčnaści aceńvać. Ale važny inšy aspekt — umiašańnie dziaržavy ŭ sferu, jakaja joj nia musić padparadkoŭvacca — navuku i kulturu. Navat nia tak istotna, što rasiejskamoŭnaja dziaržava piša drakonaŭskija zakony biełmoŭnym hramadzianam. Paśladoŭna i cynična dziaržava parušaje istotny pryncyp kalektyŭnaha sužyćcia — nia leź, kudy nia treba.
Dziaržava biessaromna zajmajecca moŭnaj inžyneryjaj, i niezdarma dep. Zdanovič spasyłajecca na malajzijski prykład štrafaŭ za moŭnuju čyściniu. Vielmi ciešyć zaŭsiodnaja hatovaść ludziej z savieckaj adukacyjaj čysta savieckim metadam vyciahvać patrebnyja im spasyłki, «zabyvajučysia» patłumačyć kantekst. Zdanovič maŭčyć pra toje, što Malajzija prosta metaskiravana adździalaje svoj varyjant adzinaj małajskaj movy ad indanezijskaha varyjantu taje samaje movy — vobrazna kažučy, štrafuje za narkamaŭku! Malajzijcam idziecca nie pra zachavańnie, ale pra selekcyju.
Bahaty ilustracyjny materyjał i arhumenty padbirajucca prychilnikami novaha zakonu z usiaho śvietu, aprača Biełarusi. Tut dla ich nie isnuje apanentaŭ, jany ich «nia bačać», a bačać tolki chaos — skłaniajučy ź interviju ŭ interviju niaščasny «parlament‑parlamant».
Adziny pravapis jość
Absalutny nihilizm adradžencaŭ nie dazvalaje i im pabačyć aŭtarytety. Prykład tamu — zakidy nakont ujaŭnaj nieŭnarmavanaści klasyčnaha pravapisu. Ilustracyi da taho majuć u krytykaŭ taraškievicy anekdatyčny, a nie navukovy charaktar, na ŭzroŭni: byŭ u mianie znajomy redaktar, dyk nia viedaŭ, jak pisać toje ci inšaje słova. Darujcie, možna znajści mnostva adukavanych ludziej, jakija nia buduć viedać, jak pisać toje ci inšaje rasiejskaje słova, ale ž heta nia budzie aznačać nieŭnarmavanaści rasiejskaje movy. Davajcie nia budziem pieranosić zahany adukacyi peŭnych asobaŭ na movu. Jak čałaviek, što aktyŭna karystajecca im usio śviadomaje žyćcio, śviedču: klasyčny varyjant biełmovy ŭnarmavany dastatkova, kab im ilha było karystacca biez asablivych prablemaŭ.
Pry ŭsich zahanach našaniŭskaj movy hazeta ŭžo katory hod vychodzić mienavita hetym pravapisam i faktyčna (pobač z «ARCHE» dy inšymi vydańniami, nakštałt raniejšaj «Svabody») stvaryła kanon, jakoha možna śmieła trymacca adukavanamu čałavieku. Kančatkova hety kanon zamacavany hrupaj biełmoŭnych navukoŭcaŭ (adciemcie abodva słovy) na čale ź Źm.Saŭkam. Surjoznych, navukova abhruntavanych zaŭvahaŭ da jaho vykazana nie było. Pryvatnyja kryŭdy na aŭtara i adroźnieńni hustaŭ nia ŭličvajucca. Na hetym pytańnie pravapisu dla biełarusaŭ možna ličyć vyrašanym.
Klasyčny pravapis dla novaje technalahičnaje ery
Navat pry pryniaćci novaha zakonu i žorstkich pieraśledach za klasyčny pravapis ułada ničoha nia zmoža ź im zrabić, kali hramada našych nacyjanalnych aŭtarytetaŭ prymie kančatkovaje rašeńnie zastacca z taraškievicaj. Bo navat źniknieńnie taraškievičnych papiarovych «NN» i «ARCHE», ci ich pierachod na narkamaŭku nie paŭpłyvaje na sytuacyju z adnaje pryčyny — internetu.
Spynić karystańnie im užo amal niemahčyma i filtru na miakkija znaki nie pastaviš. U toj samy čas usio bolš ludziej, asabliva novaha pakaleńnia, čytaje nie papiarovaje, a elektronnaje. Za imi budučynia — za tymi, chto karystajecca novymi technalohijami, niepadkantrolnymi dziaržaŭnamu rehulavańniu ŭ pryncypie.
Pisać na klasyčnym pravapisie ŭ internecie nichto nie pieraškodzić. I z kožnym dniom hetym zajmajecca ŭsio bolš ludziej. Tendencyi ciešać. Kab ža tolki našy ciapierašnija kapitulanckija dyskusii nia źbili ich z pantałyku. Tamu treba čym chutčej spynić sprečki pra aby‑što, pieravieści pry patrebie papiarovyja vydańni na toj pravapis, jakim ich dazvolać drukavać, i, zrazumieŭšy, što budučynia — nie za papieraj, raźvivać narmalovyja vydańni ŭ toj sfery, jakaja amal niepadkantrolnaja ŭładzie — u necie i na elektronnych nośbitach.
Što da razumieńnia taraškievicy narodam, jość daŭni prykład taraškievičnaj «Svabody» ź jaje fantastyčnym jak na siońnia nakładam pačatku 1990‑ch. I mnostva prykładaŭ mutanckich narkamaŭskich ci ŭvohule dźviuchmoŭnych vydańniaŭ, jakija nia majuć čytača. Jaki sens aryjentavacca na standart Minadukacyi, jakoje vučyć biełaruskich školnikaŭ movie, kali biełmova Minadukacyi ŭ žyćci vykarystoŭvajecca zbolšaha tolki ŭ šapkach kancylarskich blankaŭ?
Asablivaści nacyjanalnaj hramatyki
U kožnaj movy jość svaje asablivaści, i nia treba imknucca adpaviadać kanonam čužych movaŭ — maŭlaŭ, voś, u vialikich movaŭ — francuskaj, anhielskaj, rasiejskaj dy inšych — usio adzinaje. Isnujuć ža i prykłady, kali movy majuć paralelnyja hrafičnyja varyjanty, jak to serbskaja, jakaja paśpiachova isnuje na łacincy i kirylicy.
Praŭdapadobna, što sproby hvałtoŭnaje moŭnaje inžyneryi i spryčynienyja imi pierałomy nikoli nielha vypravić całkam. I niaredka jany skančvajucca padvojenaściu. Paśla kamunistyčnaj reformy kitajščyny źjaviłasia dva varyjanty i ŭ vialikaj kitajskaj movy — kantynentalny KNR i inšy, klasyčny. Dva pravapisy zastanucca isnavać u biełmovie i pieraadoleć heta budzie ciažka. Bo idziecca pra roznyja pryncypy, roznyja bačańni žyćcia, historyi i roznyja mitalohii. Možna bačyć u hetym i našu biadu, i naš nabytak.
Takaja jana — Biełaruś. Ź dźviuma dušami ŭ viery, historyi, psychicy. A ciapier jašče i ŭ pravapisie. Jadnaje nas talerancyja. Našaje adzinstva — heta talerantnaje zadzinočańnie roznych. I nichto nie pavinien naviazvać svajo jak adzinaje pravilnaje. A dziaržava ciapier sprabuje zrabić akurat heta. Adkazać joj treba adzinaj abaronaj našaj talerantnaj raznastajnaści, a nia sprobami damovicca z napadnikami.
Maładečna
