«Znojdzieny na haryščy dakument ab pachavańni na mienskich mohiłkach dzieda nie davaŭ nastaŭniku historyi Navasielskaj škoły spakoju. Chaciełasia pahladzieć, dzie znajšoŭ svoj viečny spačyn poŭny kavaler Hieorhijeŭskaha kryža, jaki pamior ad ranaŭ u mienskim špitali 24 vieraśnia 1915 hodu.
Roŭna praz 50 hod Piatrovič, jak jaho zvali blizkija i svajaki, usieŭsia ŭ ciahnik «Śviardłoŭsk — Bieraście» i imčaŭ da miesca pachavańnia. Ale ŭ Miensku pra brackija vajskovyja mohiłki nichto nia viedaŭ. U Mienskaj haradzkoj daviedcy, Akademii navuk, archivach, Mienharvykankamie — usiudy ŭ adzin hołas kazali: pieršy raz čujem. U rospačy rasiejski padarožnik užo skiravaŭsia ŭ bok vakzała dy sustreŭ maładoha čałavieka, jaki pracavaŭ u Mienskich restaŭracyjnych majsterniach. U toje, što skazaŭ restaŭratar, nie chaciełasia vieryć. Takoha prosta nia moža być! Sieli ŭ taksi, i praz kolki chvilinaŭ na svaje vočy Piatrovič pabačyŭ, što na miescy mohiłak, na kaściach rasiejskich i biełaruskich sałdat, viravaŭ kirmaš: pradavalisia sabaki, koški, ptuški…»
Viačasłaŭ Rakicki: U mienskaj studyi biez barjeraŭ my hutarym ź historykam Zacharam Šybiekam.
Lehiendu pra sabačy ci ptušyny rynak, zbudavany na miescy vajskovych mohiłak, ja nieadnojčy čuŭ. Ale nia vielmi ŭ heta ŭsio ž chočacca vieryć… Ci sapraŭdy pad placoŭkaj kolišniaha rynku, ciapier pad sučasnymi žyłymi budynkami pachavanyja achviary pieršaj usiaśvietnaj vajny?
Zachar Šybieka: Sapraŭdy. Staražoŭski žyviolny bazar na byłych Brackich vajskovych mohiłkach dziejničaŭ da 1996 hodu. Takim čynam miesca pachavańnia rasiejskich i biełaruskich sałdat nia tolki nie zachoŭvałasia dziaržavaj, ale było apahaniena. U 1915 hodzie Miensk pieratvaryŭsia ŭ pryfrantavy horad, dzie štodnia ŭ špitalach, na vakzałach i prama na vulicach pamirali sotniami rasiejskija sałdaty i biełaruskija ŭciekačy. Da 1918 hodu ich chavali razam na Brackich i Varfałamiejeŭskich mohiłkach. Da kanca 1916 hodu Varfałamiejeŭskija mohiłki, zasnavanyja ŭ 1915 hodzie dla pachavańnia pamierłych u ciahnikach i na čyhuncy ŭ čas epidemijaŭ, pryniali bolš jak 2500 pamierłych. U vieraśni 1915 hodu sanitary mienskaha čyhunačnaha vuzła štodzionna chavali da 100 pamierłych. Kalvaryjskija mohiłki pryjšłosia pašyryć, bo niedzie było chavać skanałych vajennapałonnych niemcaŭ i aŭstryjcaŭ».
Rakicki: «A dzie dakładna hetyja mohiłki znachodzilisia?»
Šybieka: «Brackija vajskovyja mohiłki achviaraŭ pieršaj usiaśvietnaj vajny zaraz zajmajuć haradzkija kvartały pamiž Staravilenskim traktam i vulicaj Čarviakova, a na byłych Varfałamiejeŭskich mohiłkach raźmiaścilisia haradzkija kvartały pamiž vulicami Čyhunačnaja i Razinskaja».
Rakicki: «U novy, postsaviecki, čas staŭleńnie da pieršaj usiaśvietnaj vajny źmianiłasia. A da mohiłak, dzie pachavanyja achviary toj vajny, ‑‑ nie. U čym ža sprava?»
Šybieka: «Vidać, tamu, što heta siońnia nie daje nijakich palityčnych dyvidendaŭ. Pra Brackija mohiłki nie ŭspaminajuć dahetul. Na ich miescy varta ŭznavić pravasłaŭnuju kaplicu, jakaja była pabudavana tam u 1915 hodzie i budaŭničyja plany jakoj zachavalisia. Tym bolš, što ŭ stalicy niama nivodnaha pomnika achviaram pieršaj usiaśvietnaj vajny, niby hetaja trahiedyja i nie isnavała ŭ historyi Biełarusi. Viadomy daśledčyk kultury Miensku Uładzimier Dzianisaŭ źviartaŭsia z prapanovaj da haradzkoha načalstva ab uznaŭleńni kaplicy, ale jaho nichto nie pačuŭ».
Rakicki: «Dziŭna, kali ŭličyć, što ŭ jakaści adnaho z pryjarytetaŭ siońniašniaja ŭłada ŭ Biełarusi deklaruje svoj kłopat pra pamiać ab achviarach druhoj usiaśvietnaj vajny?»
Šybieka: « A kolki sałdat druhoj usiaśvietnaj vajny jašče lažyć u ziamli?! Dyj nia tolki sałdat, a ŭvohule zahibłych u tyja hady ludziej?! Dakładny ŭlik achviaraŭ nia vioŭsia. Nichto ich nastojliva nie šukaŭ. Saviecki čałaviek ničoha nie kaštavaŭ. Ź jaho śmierciu nie źviazvałasia prava na pierajemnaść majomaści, spadčyny, jak heta było na Zachadzie. Tak zdaryłasia, što Miensk apynuŭsia ŭ huščy padziejaŭ druhoj usiaśvietnaj vajny. Rasstreły tut pačalisia adrazu paśla dałučeńnia Zachodniaj Biełarusi.
Potym u horadzie adbyvalisia vajennyja dziejańni, i pry nastupleńni niemcaŭ, i pry ich adstupleńni. Mierćviakoŭ nie paśpiavali prybirać, prosta chucieńka zakapvali. Niemcy rasstrelvali vajennapałonnych na terytoryi ciapierašniaha bulvara Tałbuchina. Kaściami ŭsypana mienskaje hieta. Ludzi pamirali ad epidemijaŭ, kančali žyćcio samahubstvam. Cełyja vulicy paśla zabojstva Kube (Cnianskaja, Kołasa) byli zastaŭlenyja šybienicami. Tady byli pakaranyja byli bolej jak dźvie tysiačy čałaviek, ichnyja cieły prybirali miascovyja žychary i chavali dzie papała. Ala nia tolki nacysty rasstrelvali biełaruskich hramadzianaŭ. Vielmi pakazalna, što praz hałoŭnuju vulicu (ciapier praspekt Niezaležnaści), litaralna nasuprać ciapierašniaha bulvara Tałbuchina, dzie rasstrelvali nacysty, na terytoryi ciapierašniaha parka Čaluskincaŭ savieckija enkevedysty paśla vajny rasstrelvali tych, chto akazvaŭ supraciŭ viartańniu siudy savieckaj ułady, dyj prosta pavodle chłuślivych abvinavačvańniaŭ. Miescam achviaraŭ balšavickaha teroru źjaŭlajecca taksama i Łošycki park. Praktyčna ŭ rysie horadu znachodziacca Kurapaty.
Tamu sapraŭdy atrymlivajecca tak, što Miensk usypany kaściami i što Miensk paśla vajny adbudoŭvaŭsia na kaściach. Ačystka zavałaŭ ad mierćviakoŭ nie viałasia. Usio išło pad buldozer, a navierch kaściej kłaŭsia asfalt ci staviŭsia fundament zabudovy».
Rakicki: «Zrazumieła, što achviary dyktatarskich režymaŭ nie zaŭsiody znachodzili svoj apošni spačyn na cyvilnych mohiłkach. Miensk maje, jak najmieniej, 940‑hadovuju historyju. Mienčuki naradžalisia i pamirali. I cyvilnyja mohiłki, jak i va ŭsich haradoch, byli nieadjemnaj častkaj haradzkoha pejzažu. Dzie raniej chavali mieścičaŭ? Dzie možna znajści kali nia sami pachavańni, dyk choć by niejkija ich prykmiety?»
Šybieka: «Składvajecca ŭražańnie, što Miensk budavaŭsia na mohiłkach. Pałac sportu staić na pieršych mohiłkach staražytnaha Miensku, Pałac mastactvaŭ, što na Załatoj Horcy, raźmiaściŭsia na byłych katalickich mohiłkach, jakija dziejničali ŭ 1790—1925 hadoch. Maładziožny teatar (raniej — kinateatar «Spartak») mieścicca na byłych pravasłaŭnych mohiłkach, jakija mieli nazvu Staražoŭskija (uźnikli ŭ 1797 hodzie i dziejničali da 1928 hodu). Na troch byłych habrejskich mohiłkach raskinulisia pryvakzalnyja karpusy BDU, stadyjon «Dynama», a taksama žyłyja damy pa vulicach Kalektarnaja (byłaja Jaŭrejskaja), Suchaja i sumiežny skver.
Na byłych pratestanckich mohiłkach žyvuć mienčuki z vulicy Vołacha. A žychary Cimirazieŭskaj vulicy susiedničajuć z byłymi Tatarskimi mohiłkami. Tralejbusnaje depo pa vulicy Čyrvonaj — heta miesca byłych mohiłak vajskovaha špitalu, adkrytaha ŭ 1848 hodzie. Byłyja viaskovyja mohiłki zajmaje Mienskaja abservatoryja, pobač z aŭtavakzałam «Uschodni». Prylehłyja da daŭnich Vajskovych mohiłak vulicy prakładzieny pa ŭskrajku hetych mohiłak. Jany — u samym centry horadu. Navat Maskoŭskija mohiłki, zakładzienyja na ŭskrajku horadu, apynulisia ŭ huščy haradzkoj zabudovy. Tamu tak i chočacca skazać: aściarožna, haradžanie ‑‑ vy budujeciesia i žyviacie na čałaviečych kaściach, a vakoł latajuć duchi prodkaŭ».
Rakicki: «Ale takaja ŭžo dola haradžanaŭ. Kali pašyrajecca haradzkaja terytoryja, miescy pachavańniaŭ niepaźbiežna akazvajucca ŭ rysie horadu. I jaho žychary prosta vymušany žyć pobač z mohiłkami».
Šybieka: «Ale nie abaviazkova na mohiłkach. U Prazie habrejskija mohiłki isnujuć z 14‑ha stahodździa. I zaraz jany ŭjaŭlajuć saboj muzej pad adkrytym niebam. U nas ža pra miesca znachodžańnia byłych, začynienych mohiłak navat nia viedajuć».
Rakicki: «Čym vy možacie heta patłumačyć?»
Šybieka: «Skasavańniem pryvatnaj ŭłasnaści na ziamlu balšavikami. U dasaviecki čas ziamla pad habrejskimi mohiłkami, što znachodzilisia ŭ rajonie sučasnaha BDU, naležała habrejskamu pachavalnamu tavarystvu. I nichto hetu ziamlu nia moh kranuć. Tyja habrejskija mohiłki nie zabudoŭvalisia i napiaredadni pieršaj usiaśvietnaj vajny, choć byli zakryty ŭ 1873 hodzie, bo apynulisia ŭ 50 sažaniach ad vakzała Libava‑Romienskaj čyhunki. Jany prosta pustavali, a pustku achoŭvali vartaŭniki. Takaja ž achova isnavała i na jašče adnych, likvidavanych u 1840‑ch hadoch habrejskich mohiłkach u rajonie ciapierašniaha stadyjona «Dynama». Praŭda, u letni čas mohiłki słužyli prystankam dla biazdomnych i kryminalnych elementaŭ.
Jašče adna pryčyna. Staražyły Miensku peryjadyčna «vyčyščalisia» ŭ vyniku vojnaŭ, represijaŭ, ssyłak. Dla pryježdžych ža prablema mohiłak nie isnavała. Im ich možna było rujnavać i taptać. Raniej miescy pachavańniaŭ uvohule šanavalisia bolš, čym zaraz. Pa sučasnamu zakanadaŭstvu mohiłki nie naležać da pomnikaŭ historyi i kultury, a tamu nie biarucca pad asobuju achovu dziaržavy».
Rakicki: «Jakoje vyjście? Jak cyvilizavana žyć pobač z mohiłkami?»
Šybieka: «Z padobnaj prablemaj sutykajucca žychary kožnaha staradaŭniaha horadu. I heta nakładvaje na ich maralny abaviazak — šanavać pamiać pra pamierłych. Usie miaściny, dzie isnavali haradzkija mohiłki, pavinny mieć niejkija znaki, symbali, memaryjalnyja doški».
«Adviačorkam 30 traŭnia 1999 hodu nieba nad Mienskam niečakana pačarnieła, pałychnuli małanki, udaryŭ hrom, i, niby z vadaspadu, na centar horadu abrušyłasia vada. Sotni maładych ludziej, jakija tancavali na piŭnym śviacie la Pałacu sportu, kinulisia ŭciakać. 59 čałaviek znajšli svaju śmierć u ciskaninie ŭ padziemnym pierachodzie na stancyi metro «Niamiha».
Piŭnoje śviata adbyvałasia na byłych mohiłkach staražytnaha Miensku. Metro prakładziena na histaryčnych «kryvavych bierahach Niamihi».
