Ciapier tam zavod «Kryštal» i prezydenckija haražy. A što było dźvieście hadoŭ tamu? Pra nieviadomuju raniej mapu Miensku piša historyk Aleh Dziarnovič.
Udačaj stała znachodka novaha planu paŭdniovych pradmieściaŭ Miensku 1804 h. Ale, aproč toj infarmacyi, što ŭtrymlivaje plan, cikavaj i pavučalnaj źjaŭlajecca jahonaja archiŭnaja historyja. U našy dni plan Miensku zachoŭvajecca ŭ varšaŭskim Hałoŭnym archivie staražytnych aktaŭ u fondzie Mienskaha Koła Varšaŭskaha tavarystva apieki nad pomnikami minuŭščyny. I tut varta spynicca na historyi hetaha tavarystva.
 |
Mienskaje Koła
Arhanizacyja, jakaja atrymała nazvu «Mienskaje Koła», uźnikła ŭ 1916 h. u metach zachavańnia i kanservacyi pomnikaŭ historyi. Ale hałoŭnaj zadačaj Mienskaha Koła stała ratavańnie ad vyvazu ŭ hłyb Rasiei kulturnych kaštoŭnaściaŭ, jakija byli, z punktu hledžańnia zasnavalnikaŭ tavarystva, važnymi dla polskaj dziaržaŭnaści. Pahrozu ŭjaŭlała paśpiešlivaja evakuacyja rasiejskich ustanovaŭ, instytucyjaŭ i archivaŭ z abšaraŭ zachodnich hubernijaŭ Rasiei ŭ vyniku pastupovaha nastupu niamieckich vojskaŭ.
Mienskaje Koła ŭtvaryłasia jak filija Varšaŭskaha tavarystva apieki nad pomnikami minuŭščyny, što paŭstała ŭ 1906 h. i praisnavała da 1939 h. Faktyčna, Mienskaje Koła zamianiła saboju raniej dziejsny na Mienščynie Adździeł Pomnikaŭ pry Centralnym hramadzianskim kamitecie, stvoranym dla apieki nad polskimi ŭciekačami. Siarod inšych, u skład Upravy Koła ŭvajšli takija viadomyja ŭ Miensku ludzi, jak Stanisłaŭ Niakanda‑Trepka, Jan Vitkievič, Stanisłaŭ Danhiel, Tadevuš Korzan, Jan Jelski. U ramkach tavarystva isnavała, u tym liku, sekcyja Staroha Miensku.
Siabry tavarystva z poŭnym uśviedamleńniem važnaści svajoj dziejnaści dziela zachavańnia polskaści ź impetam zajmalisia inventaryzacyjaj pradmietaŭ, jakija byli vyviezienyja ci zhublenyja na čyhuncy; padrychtoŭvali śpisy kaštoŭnych materyjałaŭ na pravincyi; źbirali ekspanaty dy zachoŭvali ich na specyjalnych składach. Da 1918 h. Mienskaje Koła nakiravała na abšary Mienskaj huberni 50 ratavalnych i inventaryzacyjnych ekspedycyjaŭ, naładziła dźvie mastackija vystavy i 21 publičnuju lekcyju. Kolkasnyja pakazčyki dziejnaści arhanizacyi ŭražvajuć — na składy Mienskaha Koła było źvieziena kala 600 skryniaŭ, što ŭtrymlivali kala 36 tys. pradmietaŭ: hraviuraŭ, abrazoŭ, šklanych vyrabaŭ, zbroi i h.d., a taksama archiŭnych materyjałaŭ. Vyklučna polskaja aryjentacyja tavarystva pryviała da strataŭ dla Biełarusi vialikaj kolkaści kaštoŭnaściaŭ. U listapadzie 1918 h., paśla adychodu ź Miensku niamieckich vojskaŭ, Koła arhanizavała «3 ciahniki» da Varšavy. Ahułam Mienskamu Kołu ŭdałosia vyvieźci 255 skryniaŭ (9 vahonaŭ) materyjałaŭ. I heta sučasnaja polskaja archiŭnaja statystyka.
 |
Paśla zaniaćcia Miensku Čyrvonaj Armijaj častka dziejačoŭ Mienskaha Koła, kab praciahvać spravu revindykacyi (vyvazu ŭ Varšavu mienskich kaštoŭnaściaŭ), utvaryła tak zvanuju Kalehiju Staražytnaściaŭ pry Kamisaryjacie Aśviety. Rešta ŭdzielnikaŭ Mienskaha Koła vyjechała ŭ Varšavu. U pačatku 1919 h. u Miensk prybyła polskaja dziaržaŭnaja kamisija, jakaja miełasia zaniacca dalejšym losam sabranych na Mienščynie materyjałaŭ. U skład kamisii ŭvachodzili, miž inšych, pradstaŭnik Hieneralnaha kamisara Ŭschodnich ziemlaŭ Uładzisłaŭ Rackievič, a taksama staršynia Mienskaha Koła Stanisłaŭ Niakanda‑Trepka. Uvosień 1919 h. Mienskaje Koła pieraŭtvaryłasia ŭ Adździeł pomnikaŭ pry arhanizacyi pad nazvaju Straž Kresova, jakaja dalejšyja revindykacyjnyja pracy pravodziła pry dapamozie vojska.
Adździeł Pomnikaŭ zabiaśpiečvaŭ zachavańnie, inventaryzacyju i arhanizoŭvaŭ pieravozku da Varšavy sabranych materyjałaŭ. Faktyčnym praciaham dziejnaści Mienskaha Koła stała praca Źmiašanaj kamisii pa spravach revindykacyi i reevakuacyi polskaj majomaści, utvoranaj u vyniku padpisańnia 18 sakavika 1921 h. pamiž novaj Polščaj i Savieckaj Rasiejaj Ryskaj damovy. Mienskija kaštoŭnaści, pry zhodzie čyrvonych kamisaraŭ, praciahvali metadyčna vyvozicca ŭ Varšavu.
U Varšavie z 1920‑ch hadoŭ vyviezienyja rečy i dakumenty zachoŭvalisia ŭ zborach Nacyjanalnaha Muzeju. U 1950—1951 hh. archiŭnaja častka hetych materyjałaŭ, inventaryzavanych u Nacyjanalnym Muzei pad datami 1495—1922 hh., była pieradadzienaja ŭ Hałoŭny archiŭ staražytnych aktaŭ, dzie i zachoŭvacca ŭ našyja dni.
Moda na plany
U XIX st., da vynachodnictva i pašyreńnia fatahrafii, mapy i plany pasieliščaŭ byli modnym srodkam ich adlustravańnia. Značny prahres zrabiła i hieadezija. Voś mienavita ŭ dydaktyčnych, navučalnych metach u 1804 h. mienskija himnazisty vyšejšych čatyroch klasaŭ vymierali dy skłali plan tahačasnych pradmieściaŭ Novaje Miesta, Kašary, Lachaŭka. Tak adznačana na vińjetcy, što z pravaha boku ŭpryhožvaje plan. A ź levaha boku napisana pa‑polsku (na movie elity i adukacyi ŭ Miensku na pačatku XIX st.): «Hetuju mapu narysavaŭ i pieranios na papieru Vincent Vajnievič, vučań klasy III».
Tapahrafičnyja realii pačatku XIX st.
Na planie adlustravanyja paŭdniova‑ŭschodnija pradmieści Miensku. Mienavita ŭ hetym kirunku z pačatku XIX st. staŭ aktyŭna raźvivacca horad — uzdoŭž Śvisłačy, za miažoj byłoha haradzkoha vału. U hetym napramku znachodziŭsia vialiki pahorak, zručny dla žyllovaha budaŭnictva pavodle sanitarnych pryčynaŭ. Toj pahorak i staŭ jadrom novaj častki Miensku — Novym Rynkam, ci Novym Miestam (siońnia Teatralny skver kala Kupałaŭskaha teatru). Nazva pradmieścia pachodziła ad novastvoranaj płoščy, na jakoj u niadzieli da 1840‑ch hadoŭ ładzilisia haradzkija kirmašy. Biełaruski padarožnik i papularyzatar historyi Pavał Špileŭski tak apisvaŭ kirmašy na Novym Rynku:
«Byvała, siudy źbiralisia pasialency i adnadvorcy z usich navakolnych siołaŭ, viosak i zaścienkaŭ z roznymi tavarami. Z samaj ranicy płošča zapaŭniałasia nieźličonymi padvodami, kałymahami, vazami i kalosami (biełaruskaja asablivaj kanstrukcyi padvoda)… Bolš zamožnyja sielskija haspadary pryjaždžali z žyvymi kabanami, karovami i końmi. Tut ža źmiaščalisia i vazy z drovami, łykam, piańkoj… Chaos strašenny!… Ale pamiž pryvaznymi tavarami źmiaščajucca ŭ niekatorych kramach pradmiety tuziemnych mienskich fabrykaŭ, naprykład, sukny fabrykaŭ hrafa Patockaha, Kaminskaha i Skirmunta dy bavaŭnianaj materyi łahojskaj fabryki hrafa Tyškieviča. Aproč taho, u kantraktnych kramach znojdziecie mužčynski i žanočy abutak mienskaj raboty, jaki słavicca na cełuju Biełaruś…»
Inšy aŭtar, Alaksiej Sapunoŭ, na prykładzie handlu na Novym Rynku padaŭ svoj pohlad na ekanamičnuju pryrodu pabytovaha antysemityzmu:
«Na płoščy ž u peryjad kirmašu (kantraktaŭ) uładkoŭvalisia časovyja kramki… U toj ža čas niekatoryja bolš bujnyja i pradprymalnyja ziemleŭładalniki, jak Paŭlikoŭski, Łukaševič dy inšyja, pačali adčyniać u Miensku kramy z kalanijalnymi tavarami, zamiežnymi vinami i roznymi metaličnymi vyrabami z metaju prodažu tavaraŭ pa pamiarkoŭnych cenach, ale im heta nie ŭdałosia, bo habrei‑kankurenty pašyryli svoj handal nastolki, što pradprymalnikam niehabrejam zastałosia tolki začynić svaje kramy. Takim čynam, handlovaja dziejnaść habrejaŭ u Miensku raskvitnieła».
Žyłyja kvartały Novaha Miesta atrymali prastakutnuju formu i vyraznuju hieametryčnuju sietku vulicaŭ, utvoranuju šlacham praciahu ŭ paŭdniova‑ŭschodnim napramku staražytnych vulicaŭ Daminikanskaj (ad 1866 h. Pietrapaŭłaŭskaja, siońnia Enhielsa), Franciškanskaj (u dalejšym Hubernatarskaja, siońnia Lenina) i Felicyjanskaj (u dalejšym Bahadzielnaja, siońnia Kamsamolskaja). Na ŭschod, bližej da raki, paralelna im raźvilisia vulicy Kašarskaja (ad 1866 h. Bataljonnaja, ad 1882 h. Skobieleŭskaja, siońnia Čyrvonaarmiejskaja) i Palicejskaja (Janki Kupały). Perpendykularna hetym novym vulicam byli praviedzienyja try novyja: Mahazynnaja (Kirava ad Śviardłova da Kupały), jakaja atrymała nazvu ad raźmieščanych niepadalok novych pravijanckich składoŭ; Łošyckaja (u siaredzinie XIX st. vulica Novaha rynku — Bulvar, ad 1866 h. Bazarnaja, ad 1870‑ch hadoŭ Padhornaja, ciapier Marksa); Zacharaŭskaja (praspekt Niezaležnaści ad vuł. Kamsamolskaj da Janki Kupały). Praŭdapadobna, pravobraz hetaj novaj tapahrafičnaj struktury my znachodzim u levaj (paŭnočnaj) častcy planu — z vyraznym akreślenym pahorkavym landšaftam. A mienavita, tut možna pabačyć trasiroŭku budučaj vulicy Mahazynnaj, a taksama paŭdniovyja praciahi vulicaŭ Franciškanskaj, Daminikanskaj i budučych vulicaŭ Kašarskaj i Palicejskaj (pieralik zrobleny źnizu ŭvierch).
 |
Na poŭdzień Kašaraŭ (u paŭdniova‑ŭschodnim kirunku ad Novaha Miesta) znachodzicca samaja staražytnaja z troch adlustravanych na planie 1804 h. častak Miensku — Lachaŭka. Historyki miarkujuć, što hetaja nazva maje etničnaje pachodžańnie — pradmieście mahło pačacca ź sialiby pierasialenca z Polščy (takuju nazvu, vidavočna, nie mahli dać sami palaki, a mienavita biełaruskaje nasielnictva Miensku). Vioska Lachava Łuka fiksujecca na paŭdniovaj uskrainie horadu ŭžo ŭ XVI st. U XVIII st. hetaja miascovaść była viadomaja ŭžo jak Lachaŭskaja Słabada. U vyniku raźvićcia pradmieścia na praciahu XIX st. uźnikli Vierchniaja Lachaŭka (sučasny trochkutnik vulicaŭ Mahazynnaj / Uljanaŭskaj, Kałomienskaj / Śviardłova i Biełaruskaj) dy Nižniaja Lachaŭka (vakoł siońniašniaj vulicy Kastryčnickaj, a taksama pryrečnaj častki vulicy Mahazynnaj / Uljanaŭskaj). U kancy XIX st. Lachaŭka taksama stała važnym fabryčnym rajonam (vinakurny, droždžavy, harbarny, metałaapracoŭčy zavody), čamu paspryjała zručnaje raźmiaščeńnie rajonu na bierazie raki i pablizu čyhunki. Na Planie 1804 h. rajon budučaj Vierchniaj Lachaŭki pakazany jak terytoryja ź sienažaciami, vornymi ziemlami i tolki ź niekatorymi budynkami. Zatoje dosyć vyrazna prarysavany rajon Nižniaj Lachaŭki — na paŭvyśpie, u vyhinie Śvisłačy. Tut davoli padrabiazna vyjaŭleny majontak, viadomy taksama pavodle planu 1858 h. jak dvor Lachaŭski. Uvohule, malaŭničaść Śvisłačy adznačali mnohija aŭtary XIX st. Uładzisłaŭ Syrakomla, jakomu vielmi padabałasia pryjaždžać ź Vilni ŭ Miensk, pisaŭ, što
«cudoŭnyja sienažaci azdablajuć jaje [Śvisłačy] bierahi; dzie‑nidzie drevy stajać kupami, a dzie‑nidzie adkryvajecca vid albo na pryhožaje pradmieście Lachaŭka, albo na horad ci pole» (tut apisana vizualnaja perspektyva z boku Hubernatarskaha parku / Centralnaha dziciačaha parku). «Bierahi hałoŭnaj raki, jaje zatoki i rukavy ŭtvarajuć šmat dzie cudoŭnyja pejzažy; niekalki pryhožych pahorkaŭ azdablajuć raŭninu, a bahataja raślinnaść vabić pyšnymi drevami, viesialić vyhladam bahataj zbažyny i pašy… Raka Śvisłač płyvie to pa zialonaj sienažaci, zasłaniajučysia viankom pryhožych volchaŭ, to pieraryvajučysia doŭhim mostam, pierakinutym praź jaje zatoki. I ŭsio heta razam stvaraje niepaŭtorny, zapaminalny malunak. Śpičaki kaściołaŭ i hmachi, što zdalok kidajucca ŭ vočy, nadajuć Miensku vyhlad horadu našmat bolšaha, čym jość jon na samaj spravie».
Taksama na planie 1804 h. vyrazna prasočvajecca trasiroŭka budučaj vulicy Nižnie‑Lachaŭskaj (ciapier Kastryčnickaj), što prachodziła jakraz praz majontak. Častkaju hetaj vulicy byŭ most praź Śvisłač na troch aporach (padobna, što pryblizna ŭ hetym miescy prachodzić i sučasny most). Na poŭdzień, na pravym bierazie Śvisłačy zaŭvažna trasiroŭka vuł. Vierchnie‑Lachaŭskaj (u kancy XIX st. Kruhłaj, sučasnaja Biełaruskaja). Tut, u hłybi vulicaŭ Uljanaŭskaj i Biełaruskaj, jašče zachavałasia zabudova mienskich pradmieściaŭ kanca XIX — pačatku XX stst., jakija nasialali pracaŭniki susiednich fabrykaŭ. Ichnyja damy majuć cokalny muravany jarus i draŭlany vierchni pavierch. Sučasny horad niaŭmolna nastupaje na ich. I kali jašče za mienskija muravanki ŭzdymiecca hołas hramadzkaści, to draŭlanaja histaryčnaja zabudova našaj stalicy ŭvohule nia maje zastupnikaŭ.
Kali pahłyblajeśsia ŭ historyju mienskich vulicaŭ i pradmieściaŭ, pačynaješ vastrej adčuvać, nakolki nienaturalnymi z punktu hledžańnia historyi horadu i palityčna kanjunkturnymi źjaŭlajucca mnohija tapanimičnyja nazvy XX st. — jany nia ŭličvajuć ni abstavinaŭ uźniknieńnia vulicaŭ, ni landšaftnych asablivaściaŭ roznych častak horadu, ni sacyjalna‑ekanamičnych aspektaŭ ich raźvićcia. Plan paŭdniovych pradmieściaŭ Miensku 1804 h. znoŭ źviartaje našuju ŭvahu na nieabchodnaść pavažlivaha i aščadnaha staŭleńnia da tapanimičnaj spadčyny Miensku.
