Pra Staražoŭski rynak u Minsku pamiatajuć amal usie darosłyja minčanie, a voś śviedkaŭ taho, što na hetym miescy byli vajskovyja mohiłki časoŭ Pieršaj suśvietnaj, užo amal nie zastałosia. Adnak znajšlisia archiŭnyja dakumienty, jakija paćvierdzili: pamiž sučasnymi vulicami Staravilenski trakt i Čarviakova z 1914‑ha da paślavajennych hadoŭ isnavali mohiłki. Siońnia hetamu miescu prysvojeny status historyka‑kulturnaj kaštoŭnasci. Z 2004 hoda Minharvykankamam i Minkultury pravodzicca raspracoŭka prajekta dobraŭparadkavańnia terytoryi. Niamała tut zrabiŭ i Uładzimir Dzianisaŭ, hałoŭny archivist Nacyjanalnaha histaryčnaha archiva Respubliki Biełaruś. Jaho my raspytali pra historyju Brackich mohiłak i sučasny ich stan.
— Uładzimir Mikałajevič, nahadajcie, kali i pry jakich abstavinach byli ŭtvorany Brackija mohiłki?
U adpaviednasci z hetym dakumientam było prapanavana va ŭsich prychodskich cerkvach ustaloŭvać doški z imionami zahinułych voinaŭ. Akramia taho, na radzimie zabitych, na prykmietnych miascinach treba było stavić pomniki ŭ vyhladzie kaplic, kryžoŭ, kamiennych słupoŭ abo plit. U kłopatach ab uviekaviečanni pamiaci achviaraŭ vajny Alaksandraŭski kamitet ab paranienych «povierhał na Vysočajšieje błahovozzrienije požiełanije o tom, čtoby umirajuŝije voiny byli choronieny v každom horodie liš na opriedielennom kładbiŝie i v odnom miestie». I voś što vielmi važna ŭ hetym dakumiencie: «Vpośledstvii takije kładbiŝa mohut byť obsažieny dierievjami, obniesieny ohradoj i budut priedstavlať soboj osobyje bratskije kładbiŝa… Takije bratskije kładbiŝa budut napominať buduŝim pokolenijam o žiertvach Vielikoj Jevropiejskoj vojny».
U Minsku takija mohiłki byli ŭtvorany praź miesiac paśla pačatku vajennych dziejańniaŭ. Aktyŭna padklučylisia i haradskija ŭłady, i orhany vajennaha kiravańnia. Płanavałasia stvaryć navat nie adny, a niekalki Brackich mohiłak. Ale ŭ vyniku byli stvorany Minskija vajskovyja brackija mohiłki, jakija znachodzilisia pamiž Vilenskim i Daŭhinaŭskim traktami, ciapier heta vulicy Staravilenski trakt i Čarviakova. Raboty byli arhanizavanyja vielmi chutka, bo stali prybyvać paranienyja z frantoŭ i vielmi šmat ich pamirała ŭ špitalach. Užo naprykancy 1914 hoda vakoł mohiłak była ŭstalavanaja aharodža. Z 29 listapada tam pačalisia pachavanni. U 1915 hodzie Minsk staŭ pryfrantavym horadam, pamierłych stała značna bolš, da taho ž horad napoŭniŭsia biežancami. Tady vajskovyja mohiłki byli pašyranyja i pobač z imi ŭtvorany mohiłki dla biežancaŭ, jakija praź niekalki miesiacaŭ byli dałučany da Brackich. U 1915 hodzie zaviaršyłasia budaŭnictva na mohiłkach draŭlanaj kaplicy, jakaja paźniej atrymała status carkvy.
— Raniej na hetym miescy mohiłak nie było?
— Nie. Jany byli ŭtvorany mienavita padčas Pieršaj suśvietnaj vajny i z samaha pačatku płanavalisia jak miemaryjalnyja. Bolš za toje, zhodna z zakonam Rasijskaj impieryi, kožny vajennasłužačy pavinien być pachavany ŭ asobnaj mahile i trunie. Mohiłki choć i nazyvalisia Brackimi (u imia voinskaha bractva), ale brackich u našym razumienni, h.zn. ahulnych mahił tam nie było, byli tolki indyvidualnyja pachavanni. Akramia taho, i znoŭ ža, zhodna z zakonam Rasijskaj impieryi, mohiłki stvaralisia z ulikam relihijnaj prynaležnasci zahinułych. Pamiž Vilenskim (paźniej Staravilenskim) i Daŭhinaŭskim traktami byli pachavanyja tolki pravasłaŭnyja voiny. Na Kalvaryi byŭ adviedzieny śpiecyjalny ŭčastak dla vajennasłužačych‑katalikoŭ, znajsci jaho zaraz, na žal, niemahčyma. Dla iudziejaŭ byŭ zrobleny ŭčastak na jaŭrejskich mohiłkach — heta rajon vulicy Kalektarnaj. Jon taksama zaraz zakinuty, tam navat vialisia apošnim časam niejkija ziamielnyja raboty. Toje ž samaje było i na musulmanskich mohiłkach. Ale tut chavali tolki pravasłaŭnych, jakich była bolšaść. Chavali nie tolki biełarusaŭ, ale i ruskich, i ŭkraincaŭ.
— Roznych vajskovych zvańniaŭ?
— Tak. I radavych, i aficeraŭ, pryčym aficery byli vysokich zvańniaŭ. Na žal, u našym archivie nie zachavalisia spisy zahinułych, pachavanych na Minskich brackich mohiłkach. Ale ŭsie spisy znachodziacca ŭ Rasijskim dziaržaŭnym vajenna‑histaryčnym archivie ŭ Maskvie. Pa zapytu i na srodki Mižnarodnaha hramadskaha abjadnańnia «Ruś adzinaja» byŭ praviedzieny pošuk, i niekalki tysiač imionaŭ vyjaŭlena. A tak jak mohiłki atrymali vielmi dakładnuju rehularnuju płaniroŭku, to siońnia całkam realna znajsci miesca i imia mnohich mahił.
Pachavanni vajennasłužačych tam pravodzilisia da 1920 hoda.
Na žal, paśla revalucyi Pieršaja suśvietnaja vajna była nazvana impieryjalistyčnaj, i ludzi, jakija zahinuli na frantach, stali ličycca prosta achviarami, a nie hierojami. Brackija mohiłki akazalisia zakinutymi. Jany isnavali, byli aharodžanyja, ale ŭ 30‑ch hadach carkva była ŭžo źniesienaja.
Na pačatku niamiecka‑fašysckaj akupacyi Minska ŭ lipieni 1941 hoda na terytoryi Brackich mohiłak adbyłasia jašče adna trahiedyja. Pobač z mohiłkami i častkova na ich terytoryi byŭ arhanizavany adzin z samych žudasnych kancentracyjnych łahieraŭ. Niekalki dziesiatkaŭ tysiač pałonnych vajennasłužačych i cyvilnych amal miesiac stajali na 30‑hradusnaj śpiocy bieź ježy i vady. Jany stajali tak ščylna, što nie mahli ni siesci, ni lehčy. Materyjały pa hetym kancłahiery, u tym liku karta, jość u Muziei Vialikaj Ajčynnaj vajny. Ludzi tam pamirali sotniami. Niemcy vyryli niekalki tranšej dla pachavańnia zahinułych nasuprać mohiłak — tam zaraz prachodzić tratuar pa vulicy Čarviakova.
Paśla vajny ŭ horada było, viadoma ž, biezlič prablem. I tady haradskija ŭłady nie prydumali ničoha bolš bluźnierskaha, jak na terytoryi mohiłak adkryć žyviolny rynak. Jon viadomy jak Staražoŭski, tam handlavali svińniami, karovami i ŭsiakaj drobnaj žyviołaj. Mahiły prosta zraŭniali buldozieram, zniščyli ŭsie kryžy, nadpisy, vyraŭniali placoŭku, zabrukavali i ŭładkavali rynak, jaki praisnavaŭ u Minsku da 90‑ch hadoŭ XX stahodździa.
Paśla hetaha pačaŭsia novy epizod u historyi Brackich mohiłak. Šerah kamiercyjnych firmaŭ zachacieli asvoić hety ŭčastak. Pačałasia raspracoŭka prajekta pabudovy na terytoryi hetych pachavańniaŭ bujnoha biznes‑centra. Prajekt znachodziŭsia ŭžo na stadyi ŭzhadnieńnia i zaćviardžeńnia. Tady, u 1996 hodzie, Biełaruskaje dobraachvotnaje tavarystva achovy pomnikaŭ historyi i kultury padniało pytańnie ab zachavanni hetych mohiłak i pryniacci ich pad dziaržaŭnuju achovu. Adrazu ž rašeńnie hetaha pytańnia sustreła supraciŭleńnie, pierš za ŭsio haradskich uładaŭ, jakija tady łabiravali prajekt zabudovy, i, jak ni dziŭna, tahačasnaha Kamiteta pa achovie historyka‑kulturnaj spadčyny Ministerstva kultury. U abaviazki apošniaha ŭvachodziła jakraz vyjaŭleńnie, ulik i achova pomnikaŭ. Kamitet admaŭlaŭsia prymać da razhladu prapanovu ab uklučenni Brackich mohiłak u dziaržaŭny spis historyka‑kulturnych kaštoŭnaściaŭ Biełarusi, choć pa zakonu abaviazany byŭ heta zrabić.
Darečy, ŭ «Źviaździe» tady byŭ apublikavany artykuł u abaronu Brackich mohiłak. Toje ž zrabili i ŭsie respublikanskija haziety.
Byli padrychtavanyja ekśpiertnyja zaklučenni Instytuta historyi NAN, Nacyjanalny histaryčny archiŭ padrychtavaŭ razhornutuju daviedku ab najaŭnasci archiŭnych dakumientaŭ, jakija paćviardžajuć kaštoŭnaść hetaha abjekta. Ale rašeńnie hetaha pytańnia ŭsialak tarmaziłasia.
— U čym była pryčyna?
— U tym, što źjavilisia asoby i arhanizacyi, jakija byli zacikaŭlenyja ŭ pryvatyzacyi hetaha ŭčastka. Praź niekalki hadoŭ, paśla zvarotu da kiraŭnika dziaržavy, było dadziena ŭkazańnie Ministerstvu kultury, i mohiłki byli ŭziatyja pad dziaržaŭnuju achovu i ŭklučany ŭ dziaržaŭny spis historyka‑kulturnych kaštoŭnaściaŭ Respubliki Biełaruś.
Adnačasova byŭ raspracavany prajekt achoŭnaj zony dadzienaj terytoryi, jaki vyznačyŭ režym jaje vykarystańnia. Tut było zabaroniena luboje novaje budaŭnictva, pavinien byŭ być vykanany prajekt dobraŭparadkavańnia terytoryi, ustalavany achoŭny znak, aharodža i adnoŭlena carkva. Tam da niadaŭniaha času ŭstrojvalisia zvałki, tudy skidvali śnieh, tam byŭ punkt pryjomu druhasnaj syraviny…
— Što tam zaraz?
— Tam zaraz pustka. Sprava ŭ tym, što byŭ raspracavany navukova abhruntavany prajekt adnaŭleńnia tam draŭlanaha chrama i dobraŭparadkavańnia terytoryi. Z taho času prajšło, napeŭna, hadoŭ siem, ale dahetul ničoha nie było zroblena, kab pryviesci hetuju terytoryju ŭ paradak i stvaryć tam nie toje što miemaryjał, a choć by abharadzić i abaznačyć hetaje miesca.
— Kolki tam pachavana ludziej?
— Da 1918 hoda tam było pachavana bolš za 5 tysiač voinaŭ, siońnia ŭstanoŭleny prozviščy zvyš 2 tysiač čałaviek. Akramia taho, nichto nie ličyŭ kolkaść pachavanych biežancaŭ. Častkova mohiłki byli zniščanyja na pačatku 1980‑ch hadoŭ, kali pačali budavać damy dla vajennasłužačych pa vulicy Čarviakova. U asnoŭnym heta byli pachavanni biežancaŭ. Ale i ciapier, kali pomnik uziaty pad achovu, tam źjaŭlajucca novyja abjekty. Z boku Staravilenskaha traktu znachodzicca nievialikaje kafe, jakoje, u adpaviednasci z prajektam achoŭnaj zony, pavinna było być vyniesiena. Sioleta kafe pavialičyła svaju terytoryju za košt mohiłak, naładziła tam aŭtastajanku i letni restaran z draŭlanymi paviljonami.
— Uładzimir Mikałajevič, skažycie, astanki ludziej tam tak i lažać?
— Tak. Niekalki hadoŭ tamu tam, užo na achoŭnaj terytoryi, byli raspačaty ziamielnyja raboty, pryčym jany byli całkam uzhodnienyja. Tavarystva achovy pomnikaŭ razam z pradstaŭnikami Ministerstva abarony pryjšli i za adnu chvilinu nazbirali polietylenavy miašok čałaviečych kostak. Tam usiudy lažać ludzi. A miž inšym, navat pa savieckich sanitarnych normach na terytoryi mohiłak zabaroniena luboje budaŭnictva.
Siońnia my bačym, jak dobraŭparadkoŭvajecca horad, idzie šmat srodkaŭ na adnaŭleńnie tratuaraŭ, a hetaja terytoryja zastajecca pakul kinutaj…
