— Niet tut nikakoj tonkosti, i dieło samoje prostoje, policiejskoje, — otriezał Viediŝiev.
Sp. Dubaviec šmat hadoŭ vykarystoŭvaje adnu j tuju ž metodu z čarhavańnia dźviuch taktykaŭ.
Pieršaja častka: pałymianym, razumnym, ale bieskampramisnym — časam až da ksenafobii — artykułam śćviardžać svajo prava vyznačać dla peŭnaj hramady (dziela prystojnaści nazaviem hetych ludziej «paplečnikami‑adnadumcami»), što ŭ Biełarusi naležyć ličyć našym, a što nianašym. U vypadku, kali srodak hurtavańnia j idealahičnaha padparadkoŭvańnia pracuje słaba, publicyst nie spyniajecca pierad tym, kab paspračacca sam z saboju ŭ siecivie, apublikavać ščymlivuju, ale prydumanuju historyju i da t.p.
Druhaja častka palahaje na tym, kab praz peŭny čas prapanavać admovicca ad ułasnaručna ŭźniataj na ščyt dohmy ŭzamien na … sastupki supraciŭnaha boku? Supraciŭny bok ź dziŭnaj upartaściu maŭčyć nakont jakich‑niebudź castupak. Prapanujecca admovicca ad symbalu viery, bo … hetak budzie lepš dla Biełarusi.
Dośvied «zmahańnia za taraškievicu» jak ništo inšaje jaskrava pakazvaje, što palityčny instrumentar u kulturnickim zmahańni vyklučna nieefektyŭny. Tut pracuje abo administracyjny, abo ŭłasna kulturny resurs. Rusłan Raviaka dapamoh starejšamu kalehu vyjavić niščymnaść apošniaha. U svaich invektyvach nakont «Vikipedyi» sp. Raviaka zrabiŭ dźvie istotnyja pamyłki. Pa‑pieršaje, abiedźvie «Vikipedyi»: i narkamaŭskaja (be.wikipedia.org/wiki), i taraškievickaja (be‑x‑old.wikipedia.org/wiki), dastupnyja ŭ Internecie. Pa‑druhoje, kolkaść artykułaŭ pryblizna adnolkavaja (narkamaŭskaja — 6912, taraškievickaja — 7670). Taraškievickaja istotna pieravyšaje narkamaŭskuju kolkaściu karystalnikaŭ: 885 i 294 adpaviedna, ale pra heta sp. Raviaka nia zhadvaje, bo chutčej za ŭsio nia nadta cikavicca toj «Vikipedyjaj». Ciažka baranić pravy abo rečy, jakimi nie karystajeśsia sam (ale, mahčyma, ličyš dla kahości abaviazkovymi).
Hetak dva čałavieki jaskrava aśviatlili dva baki «prablemy taraškievicy»: vyklučna nizkuju efektyŭnaść abranych sposabaŭ baraćby za «viartańnie klasyčnaha pravapisu» i ścipłaść kulturnaha darobku, na jaki baraćbity abapirajucca. Kali ź pieršym bokam vyznačycca lohka (mienavita — syhnalizujučy i Ŝ), druhi patrabuje šyrejšaha razhladu.
Dla ruchu «viartańnia taraškievicy» charakternaja tryvučaja niazhoda, čaho, ułasna kažučy, ruch damahajecca. Navat u poźnim, padahulniajučym apytańni «Ci dobra ŭčynili adradžency kanca 80‑ch, zrabiŭšy vybar na karyść «taraškievicy»?» («Arche» №3'2003) uražvaje strakataść mierkavańniaŭ. Taraškievica ŭ sučasnym razumieńni hetaha paniatku nie paddajecca, niby toje Dao, apisańniu słovam. Śmiešna — bo tolki słovam usio heta jość: dakładniej, jašče mienš — pravapisam słovaŭ. Ale pravapis zhadvajuć chiba tyja, chto ličyć zachapleńnie «taraškievicaj» pamyłkaj adradžencaŭ. Chto ličyć heta pravilnym, abo adzina mahčymym krokam, bačyć u miakkich znakach niešta bolšaje: «Nacyja, jakaja vučyć movu pa trasiankavych słoŭnikach, čytaje tvory, napisanyja biełaruskaj savieckaj movaj, asudžanaja na marudnuju, a značyć, bolš niebiaśpiečnuju asymilacyju,» — kaža Pavał Žuk u zhadanym apytańni. I dzie tut pravapis? Źmiest słova «taraškievica» za dziesiacihodździ pieražyŭ vializarnuju evalucyju — amal što jak słova padvodnik, jakoje ŭ viadomym tvory M. Hareckaha «Dźvie dušy» značyć ni bolš ni mienš — čałavieka, jaki kiruje padvodaju i nia maje anijakaje kanatacyi z marskimi chvalami.
Źjaŭlajučysia mižvolnym karystalnikam taraškievicy ŭ jakaści čytača j aŭtara, ja časam pieračytvaŭ ułasnyja teksty ŭ pošukach taho, što novaha dadali ŭ ich ruplivyja redaktary, staranna pierarabiŭšy maju amal školnuju (ź nievialikim adnak złoŭžyvańniem «j», «nia» i «biaz») narkamaŭku na «klasyčny pravapis». Dadatkovych sensaŭ, i ŭ pieršuju čarhu — dałučanaści da niejkaje hłybiejšaje tradycyi, dadatkovych, narešcie, estetyčnych vartaściaŭ u klasycyzavanych varyjantach ja nie adčuŭ. Ale pierarobka była nieabchodnaju — dziela taho kab vydańnie, jakoje drukavała maje teksty, zastavałasia samim saboju. Vytrymała farmat. Zachavała viernaść idei.
U pravapisie ź miakkimi znakami adčuvajecca symbaličny j estetyčny patencyjał. Moža, da taho spryčynilisia vychavanyja ŭ nie viadomych mnie mienskich ustanovach (niejak niedarečy tut budzie słova «vučelnia») radyjodyktarki ź ichnym čyhunna‑zaćviardziełym vymaŭleńniem, ale dla mianie kulturnyja hieroi našaha minułaha zaŭsiody havorać «pa‑taraškievicku». Kali ja čytaju ŭ Franciška Alachnoviča dyjalohi Poputčika z savieckimi čynoŭnikami, mnie zaŭsiody padajecca, što było b dobra padać ichnyja słovy narkamaŭkaju, a jahonyja — ź jašče bolšaju kolkaściu miakkich znakaŭ. Miakkija znaki ŭ maim ujaŭleńni zamacavalisia mienavita za hetaju mentalnaściu, paznačanaju ŭ litaratury «Tutejšymi», «Samsonam Samasujem»… dy epitafijaj u vyhladzie «Ŭ kapciuroch HPU». Na žal, hetaja maja taraškievica‑symbal, za redkimi vyklučeńniami kštałtu asobnych tekstaŭ sp. Bałachonava, nie znachodzić apiryšča ŭ sučasnym pryhožym piśmienstvie. Mnie navat padajecca, što litaraturnaja palityka adpaviednych vydańniaŭ zusim nia ličycca ź nieabchodnaściu mastackaj prapahandy svajoj pravapisnaj linii.
Pryroda pracesu, vyklikanaha rucham «za taraškievicu», zaklikała da antydahmatyčnaj varyjantnaści, eksperymentu, hulni z mahčymaściami, razhortvańnia j vyprabavańnia alternatyvaŭ, sutykańnia iłbami roznych moŭnych tradycyjaŭ. Pierš za ŭsio — u mastackaj prastory. Voś dzie b razharnucca postmadernistym! Oksfardzki akcent Viačorki («lo‑lo‑śś… lo‑lo‑śś»), kaŭkaskija («Hruzyja», «hruzyny») zachapleńni Paźniaka, napaŭniepiśmiennaja narkamaŭščyna «Źviazdy», pseŭdastarasłavianskija ekzersisy mitrapalickich movapiscaŭ, dzivosy ad Paciupy i Bułhakava ŭ kolišnich «Frahmentach», supernarkamaŭski pierakład Dante Ŭł.Skarynkina…
Niahledziačy na anhažavanaść u pravapisnyja sprečki intelektuałaŭ i piśmieńnikaŭ, mastackaha asensavańnia apazycyja «kamunistyčnaha» j «represavanaha» pravapisu nie atrymała (chacia byŭ niakiepski pieršy akord — paema S. Sokałava‑Vojuša «»). Šmat hadoŭ (ad pieršaje chviliny, kali heta stała dazvolenym) satyryki šyroka vykarystoŭvajuć trasianku, supraćpastaŭleńnie biełaruskaj i rasiejskaj movy zrabiłasia standartnaj zbrojaj palemistaŭ i arataraŭ, a voś dychatamija savieckaha i klasyčnaha pravapisu, abo pravakacyjnaja varyjantnaść apošniaha, bolš nie natchnili, zdajecca, anikoha. Pieradumovaj tvorčaje raźniavolenaści jość, adnak, pryznańnie roŭnaści pamiž udzielnikami spabornictva, zhoda na krytyku ŭłasnaje idei. Hetaha vyprabavańnia prychilniki moŭnaje reformy nie adoleli.
Kryvadušničali tyja, chto kazaŭ pra raźniavoleńnie tvorčaha patencyjału. Usim karcieła ŭstalavać svoj pravapisny standart, nie zabyvajučysia na abmiežavańni ŭ leksycy i jak chutčej prasunuć jaho ŭ škołu. Inšaha sposabu, jak ekspluatavać pasłuchmianaść školnaha nastaŭnika, jaki — kali zahadajuć — budzie prapahandavać hijerahlifiku i klinapis, našy filozafy, palitolahi, sacyjolahi, piśmieńniki i publicystyja nia viedajuć — hetaksama, jak ichnyja supraciŭniki — fiłosafy, palitołahi, sacyjołahi, piśmieńniki i publicysty.
Isnavała j isnuje płyń praktyčnaje evalucyi pravapisu, spravakavanaja dziejnaściu «taraškievičaŭcaŭ». Nieznarok lehitymizavanaja praź ichnuju aktyŭnaść varyjantnaść (bo zamiest adzinaha klasyčnaha pravapisu ŭžyvajecca bieźlič varyjantaŭ) dazvalaje i ŭ narkamaŭcy šyrej karystacca «nia» i biaz». Elementy «klasyčnaści» prasočvajucca ŭ napisańni zapazyčańniaŭ i ŭłasnych imionaŭ, inšych leksyčnych navacyjach. Taraškievicki prajekt daŭ vyniki na kirunkach, dzie nie patrabavałasia prymusu.
Stvoranaja prastora svabody, na žal, zastałasia niezasielenaju vartym tekstam, jaki b apraŭdvaŭ jaje isnavańnie (dla pravapisu heta ci nie adzina mahčymy arhument). Ale nieparaŭnalna žachliviej, što niahledziačy na niesurjoznaje vykanańnie, staŭleńnie da pytańnia zaŭsiody było zvyšsurjoznym, byccam paśla abnarodvańnia vynikaŭ pracy niejkaje hrupy stvorany joju zvod adrazu ž zrobicca abaviazkovym z uniasieńniem adpaviednaha artykułu kali nie ŭ Kryminalny, to ŭ Administratyŭny kodeks (i amal što dačakalisia, ale ź inšaha boku!).
Kali što moža vypravić sumnaje stanovišča «klasyčnaha pravapisu» (vyraz ja biaru ŭ dvukośsie, bo jahony sens na siońnia anijak nia zvodzicca da pravapisu), dyk heta chiba što istotny mastacki vysiłak. Prapanavany «Radyjo Svaboda» konkurs «Adzin dzień u BNR» stvaraje dla taho vydatnuju nahodu. U žanry alternatyŭnaje historyi taraškievica sapraŭdy maje bolš pravoŭ za narkamaŭku. Inšaja reč, ci hatovyja aŭtary da hetkaha vykliku i ci dazvolić im hetki krok asiarodździe. Ale kali nam sapraŭdy darahi «represavany pravapis», varta ŭžyć jaho tam, dzie jon moža siabie prajavić — u kanstrujavańni vizii Biełarusi, alternatyŭnaj siońniašniaj. Na hetym poli možna zmahacca navat z rasiejščynaj: siońnia bo najbolšym rostam kolkaści karystalnikaŭ moža pachvalicca mova nie rasiejskaja ci biełaruskaja, a maciernaja.
Z hetkaha hledzišča dalejšy los, skažam, našaniŭskaha prajektu zaležyć mienavita ad samich tapielcaŭ: praciahvać absalutyzacyju palityčnych technalohijaŭ ci źviarnucca z bolšaju ŭvahaju da srodkaŭ mastactva mohuć tolki jany sami.
