Nikoli nivodnaja dyktatura jašče nie vyrašała prablemaŭ, jakija lažali pierad krainaj i nacyjaj u momant prychodu da ŭłady dyktatara.
«Žyvuć i pieramahajuć…»
Apošnija hadoŭ dziesiać hetuju datu nie paznačajuć u kalendarach i amal nia zhadvajuć u hazetach. A byŭ čas, kali ŭ hety dzień usie hazety źmiaščali jaho partrety, fatahrafii, jamu pryśviačalisia narysy. U škołach pravodzilisia ŭračystyja liniejki z hetaj nahody, u instytutach i va ŭstanovach — schody.
Ale ž i heta — ništo ŭ paraŭnańni sa studzieniem 1924 hodu.
Voś tolki dva frahmenty z uspaminaŭ sučaśnikaŭ.
«23 studzienia. Pavialecki vakzał. Racciahnutaja na šmat kilametraŭ žałobnaja pracesija za trunoj Uładzimiera Illiča pavolna rušyć da Kalonnaj zali. Doŭhaja čarha ludziej u žałobie praciahnułasia ad Ćviarskoj da Dźmitraŭki, chacia trunu ŭ Dom Sajuzaŭ jašče nia ŭnieśli i nikoha pakul nie puskajuć. Ludzi stajać, pierastupajučy z nahi na nahu, niahledziačy na dzikuju ściužu. Jak byccam sama pryroda vyrašyła naładzić vyprabavańnie na tryvałaść maskvičam, piciercam, šmatlikim pradstaŭnikam inšych haradoŭ, jakija pryjechali addać apošni abaviazak Illiču. Potym pačali palić vohniščy, kab sahrecca. Biaskoncaja płyń ludziej. I tak amal čaćviora sutak zapar».
«Dyk značyć praŭda? Praŭda, što niama bolš LENINA? My nikoli nia ŭbačym jaho miły z pryžmuram tvar? I kamień, ciažki kamień loh na serca, a da horła ŭžo kocicca kamok i ciśnie, ciśnie da taho momantu, pakul z vačej nie paciakuć haračyja‑haračyja raŭčuki ślozaŭ.
A ŭviečary na vulicach kryki hazetčyka: «Pamior Lenin!», «Śmierć pravadyra!», «Skanaŭ Illič!». Vakoł suvoryja pachmurnyja tvary… Bieź piaci chvilin čatyry. Akurat 55 chvilin. Tramvai, ramiźniki, piešachody, usie…usio ŭstała. Tysiačy hudkoŭ zahuli na ŭsich maskoŭskich fabrykach, zavodach. Uvieś praletaryjat, usie pryhniečanyja ŭsiaho śvietu raźvitvalisia ŭ hetuju chvilinu sa svaim pravadyrom i nastaŭnikam».
Samaje dziŭnaje ŭ tym, što raniej, kali davodziłasia čytać padobnyja apisańni ŭ školnych padručnikach, chrestamatyjach, u tak zvanaj «mastackaj litaratury», heta nie vyklikała nijakaha ździŭleńnia, usprymałasia jak naturalnaje vykazvańnie narodnych pačućciaŭ. Praŭda, u junaha čytača ŭ siamidziasiatyja hady minułaha stahodździa ślozaŭ hetyja ŭspaminyŭ užo nie vyklikali.
Ale kali ŭspomnić, što ŭsiaho za šeść hadoŭ da pachavańnia Lenina byli rasstralanyja rasiejski manarch razam z usioj svajoj siamjoj, i čutki pra heta nie pryviali da jašče bolšych chvalavańniaŭ u krainie, achoplenaj hramadzianskaj vajnoj…I što ŭsiaho čverć stahodździa minuła paśla Chadynki, dzie ludzi cisnuli adno adnaho na śmierć, kab ubačyć «hasudara»…
Uražvaje, što taki mały adrezak času spatrebiŭsia dla taho, kab narod, jaki ŭklenčvaŭ pierad carom, stvaryŭ sabie novaha kumira — absalutnaje bastvo, u paraŭnańni ź jakim usie astatnija cary, bahi j bažki padavalisia ničym.
Stohodździe «pravadyra kamunizmu» adznačałasia jašče z usiaje pompaj, na jakuju tolki zdolnaja była savieckaja dziaržava. Praz dvaccać piać hadoŭ imia Lenina ŭžo mała kaho cikaviła ŭ Rasiei, a kamunisty na prezydenckich vybarach paciarpieli sakrušalnuju parazu. Dy jany ŭsio jašče kažuć — idei Lenina žyvuć i pieramahajuć…
«Zamirańnie svabody»
Pachavańnie Stalina było kudy bolš dramatyčnym, čymsia jahonaha papiarednika.
9 sakavika 1953 hodu jaho trup byŭ vystaŭleny dla raźvitańnia tamsama, dzie j cieła Lenina ŭ studzieni 24‑ha — na pastamiencie ŭ Kalonnaj zali Doma Sajuzaŭ. Raźvitacca sa Stalinym pažadali dva miljony čałaviek — maskvičoŭ i haściej stalicy. Toj, chto pryjšoŭ na pachavańnie pravadyra, užo nikudy nia moh vyrvacca. Ačapleńnie MDB na vulicach nie davała natoŭpu razyścisia. U vyniku tady zahinuła kala paŭtary tysiačy čałaviek — bolšaść ź ich byli prosta razmazanyja ludzkoj masaj pa ścienach vulic i zavułkaŭ. (Dakładnaja kolkaść zahibłych padčas pachavańnia Stalina dahetul nie nazvanaja. Adnak ličba 1500 dziŭnym čynam supadaje z prybliznaj ličbaj u 1300 zahibłych padčas Chadynki).
Heta było nia stolki raźvitańnie Savieckaha Sajuzu sa Stalinym, kolki pryvitańnie Stalina savieckamu narodu z taho śvietu — tak by mović, na doŭhuju pamiać.
Ale znoŭ ža — kolki b ni pisali ciapier knih pra pravadyra ŭsich narodaŭ, kolki b ni zdymali filmaŭ i seryjałaŭ u słavu Hieneralisimusa, kolki b ni budavali «linijaŭ Stalina», nia kožny školnik siońnia ŭciamna adkaža, chto jon byŭ taki.
Heta ja nie pra toje, što ŭsio z historyi samo niekudy spłyvaje, źnikaje. Ničoha nikoli biaź śledu nie źnikaje. Heta zakon fizyki.
Lenin byŭ pieršym, ale nie apošnim vialikim dyktataram XX‑ha stahodździa. Paśla jaho byli Stalin, Hitler, Mao Czedun. U Eŭropie napiaredadni Druhoj usiaśvietnaj vajny nie było, badaj, nivodnaj krainy, aprača Anhlii j Švajcaryi, dzie na čale dziaržavy nie stajali b dyktatary — u tym liku, u Łatvii, Litvie, Estonii…
Apošniaje daśledavańnie arhanizacyi Freedom House «Svaboda ŭ śviecie 2007» pakazała, što ciaham apošnich tryccaci hadoŭ kolkaść svabodnych krainaŭ u suadnosinach z ahulnaj kolkaściu krainaŭ zastajecca amal niaźmiennaj. «Pik» svabody pryjšoŭsia na 1997‑y. Siońnia specyjalisty hetaj arhanizacyi havorać pra «zamirańnie svabody». A ŭ asobnych rehijonach śvietu — najpierš, u Azii i Afrycy — nazirajecca palityčny rehres.
Naprykład, Tajland i Konha pierajšli z katehoryi «častkova svabodnych» u katehoryju «niesvabodnych». (Biełaruś tamsama j zastajecca). Zastajucca słabymi demakratyčnymi instytuty ŭ PAR, Kienii, na Tajvani, Filipinach, u Meksycy, Arhientynie, Brazilii j… Vuhorščynie. Letaś nie było značnych źmienaŭ da lepšaha ŭ krainach SND — u tym liku, u Hruzii i va Ŭkrainie, jakija ličacca «častkova svabodnymi». A ŭ Azerbajdžanie i Kyrhyzstanie (paśla «tulpanavaj revalucyi») stanovišča pahoršyłasia.
U całkam svabodnych krainach siońnia žyvuć 46 % nasielnictva planety. U całkam niesvabodnych — 17 %.
Dyktatura albo śmierć
Dzie harantyja, što zaŭtra znoŭ nia źjavicca «moda» na dyktaturu, i jana nie achopić siońniašniuju Eŭropu, jakaja žyvie biaz vojnaŭ užo 63 hady? Kaniečnie, źjaŭleńnie dyktataraŭ pakul bolej charakternaje dla krainaŭ «treciaha śvietu». Ale ž harantyjaŭ demakratyi, nasamreč, niama nidzie. Heta dosyć składanaja systema, jakoj nialohka avałodać. A navat i avałodaŭšy — jašče ciažej utrymać. Jak heta možna bačyć na prykładzie takich demakratyčnych, zdavałasia b, krainaŭ, jak Vuhorščyna j Polšča.
Mnohich pracesaŭ i tendencyjaŭ u raźvićci sučasnaj cyvilizacyi ( kali ŭvohule možna havaryć pra niejkuju adzinuju cyvilizacyju — prynamsi, mumija ŭ maŭzalei ŭ centry krainy naŭrad ci źjaŭlajecca prykmietaj cyvilizacyi zachodniaj) my nia viedajem ci jašče nie razumiejem.
Ale vidavočna inšaje. Nikoli nivodnaja dyktatura jašče nie vyrašała prablemaŭ, jakija lažali pierad krainaj i nacyjaj u momant prychodu da ŭłady dyktatara. U lepšym vypadku razmovu možna vieści pra nievialičkaje pavieličeńnie dabrabytu narodu. Ale jano zaŭsiody mizernaje ŭ paraŭnańni z dabrabytam dyktatara. Navat Lenin, pry ŭsioj svajoj słavutaj ścipłaści, žyŭ u šmat razoŭ lepiej ahromnistaj masy sialanaŭ i rabočych. Prablemaŭ z charčavańniem ci vopratkaj u jaho nie było. Pra «ścipłaść» Stalina, jaki trymaŭ u rabstvie uvieś Saviecki Sajuz, naahuł havaryć śmiešna. Adnak — vierniemsia znoŭ na piaćdziasiat piać hadoŭ nazad — tyran pamiraje, i ŭsiaho praz try hady jaho prahramnyja pastulaty revizujuć, a jašče praz šeść — jahony trup vykidajuć z maŭzaleja!
Nie prajšło j hodu paśla śmierci Turkmenbašy, a jahony spadkajemca viartaje skasavanyja «baćkam usich turkmenaŭ» balet, operu, cyrk, dazvalaje hramadzianam čytać zamiežnyja hazety…
Niadaŭna kubinski narod znoŭ abraŭ Fidela Kastra depatutam nacyjanalnaha schodu. Voś užo chutka hod, jak jon nia moža kančatkova pryjści ŭ siabie paśla pieraniesienaj aperacyi na kiškach. (Uspaminajecca anekdot pra Čarnienku, jaki «na 74‑m hodzie žyćcia, nie prychodziačy ŭ prytomnaść, byŭ abrany staršyniom Viarchoŭnaha Savietu SSSR»). Usia Kuba čakaje, ci zastaniecca Fidel na čale dziaržavy, ci jaho źmienić jahony brat Raŭl. A toje, što narod, jak i sorak vosiem hadoŭ tamu, žyvie pavodle charčovych kartak, biez usialakaj perspektyvy na lepšaje — heta niavažna. Bo kamandante, kažuć, heta ž cełaja epocha!
Epocha čaho? Hetaje pytańnie lepiej zadać adnamu ź jahonych naščadkaŭ — Uha Čavesu.
«Pieramoha albo śmierć!» — ulubiony lozunh dyktataraŭ. Jany zaŭsiody karystalisia pładami pieramohi, a śmierć pryznačałasia dla inšych. Ale adnojčy, rana ci pozna, jana zaŭsiody prychodziła i da ich. A potym nastupała zabyćcio.
