 Kastuś Akuła |
U Taronta (pravincyja Antaryjo, Kanada) pamior hramadzki dziejač, piśmieńnik Kastuś Akuła.
Kastuś Akuła (da emihracyi Alaksandar Kačan) naradziŭsia 16 listapada 1925 h. u Vieraciejach Dzisienskaha pav. (siońnia Dokšycki r‑n Viciebskaj vobł.). Padčas niamieckaj akupacyi nastaŭničaŭ, u červieni 1944 h. pastupiŭ u Mienskuju aficerskuju škołu BKA.
Ź leta 1944 h. na emihracyi. Paźniej vajavaŭ u składzie 2‑ha Polskaha korpusu brytanskaj armii.
U 1946—1947 hh. žyŭ u Anhlii. U červieni 1947 h. pierajechaŭ u Kanadu, napačatku žyŭ u horadzie Ašava, byŭ adnym z zasnavalnikaŭ Zhurtavańnia biełarusaŭ u Kanadzie, pieršym jahonym staršyniom. Potym pierajechaŭ u Taronta, naležaŭ da ZBK, adzin z aktyvistaŭ parafii śv. Kiryły Turaŭskaha ŭ Taronta, naležaŭ da lahieru prychilnikaŭ Rady BNR.
Zasnavaŭ pieršaje ŭ Paŭnočnaj Amerycy vydańnie na biełaruskaj movie ‑‑ hazetu «Biełaruski Emihrant» (1948‑‑1954), u 1974‑‑1997 hh. vydavaŭ časopis «Zvažaj».
Aŭtar niekalkich knih i apovieściaŭ, u tym liku aŭtabijahrafičnaha ramanu «Zmaharnyja darohi», jaki vytrymaŭ dva pieravydańni.
***
29 studzienia ŭ Taronta pamior viadomy litaratar i hramadzki dziejač, hanarovy siabar Sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ i Biełaruskaha PEN‑centru Kastuś Akuła
Kastuś Akuła byŭ dla mianie adnym z uvasableńniaŭ našaj emihracyi — toj, jakaja, na paŭstahodździa adarvanaja ad Baćkaŭščyny, zachoŭvała movu, kulturu, niezaležnickija idei.
Naša znajomstva sa spadarom Kastusiom pačałosia ŭ siaredzinie 1980‑ch, kali da maich ruk patrapili jahonaja kanadyjskaja knižka «Ŭsiakaja ŭsiačyna», a nieŭzabavie i kolki numaroŭ časopisu «Zvažaj», jaki Akuła bolš za dvaccać hadoŭ vydavaŭ u Taronta. Z tych numaroŭ možna było daviedacca toje, ab čym našaja presa jašče doŭha maŭčała:pra los biełaruskaha dysydenta Michała Kukabaki, jaki adkryta pratestavaŭ suproć ahresii 1968 hodu ŭ Čechasłavaččynu, abo pra kolkaść vajskovych bazaŭ ź jadziernaj zbrojaj, jakimi była našpihavanaja Biełaruś.
Ujaŭleńnie malavała Akułu asobaju lehiendarnaj. Dosyć zhadać pra jahonuju akcyju, što adbyłasia ŭ 1967‑m u dzień Savieckaha Sajuzu na ŭsiaśvietnaj vystavie «Ekspa‑67» u Manreali. Emihracyjnaja hazeta «Novoje Russkoje Słovo» pisała tady: «Tysiačy ludziej sačyli za pieršym namieśnikam Kasyhina — Palanskim, jaki rabiŭ ahlad hanarovaj varty, kali z boku sekcyi presy pačuŭsia mocny hołas «Freedom for Belarus! Niachaj žyvie niezaležnaja Biełaruś!» Adnačasova adtul palacieli ŭhoru sotni brašur. Palicejskija schapili čałavieka, jaki kryčaŭ, i zacisnuli jamu rot. Heta byŭ biełaruski piśmieńnik Kastuś Akuła»…
Zavočnaje znajomstva z Akułam atrymała praciah uletku 1992 h., kali jon znoŭ stupiŭ na rodnuju ziamlu. My znajomilisia bližej i na šumnych palityčnych mitynhach, i na cichich vulicach majho rodnaha Połacku, la ścienaŭ Safijskaha saboru, kala mahiły Janki Žurby, na Ksaveraŭskich mohiłkach, u Spasa‑Eŭfrasińnieŭskim manastyry…
Kastuś Akuła (ad naradžeńnia Alaksandar Kačan) pryjšoŭ na śviet 16 listapada 1925 hodu ŭ zachodniebiełaruskaj vioscy Vieraciei, što ciapier u Dokšyckim rajonie. Baćki — Ihnat i Paŭlina — mieli, aprača Alesia, jašče siem dziaciej i da 12 hiektaraŭ vornaj ziamli. Kastuś vučyŭsia śpiarša ŭ pačatkovaj polskaj škołcy, a paśla — u savieckaj. U čas nacysckaj akupacyi skončyŭ u Hłybokim šaścimiesiacovyja nastaŭnickija kursy i paspytaŭ chleba viaskovaha nastaŭnika. Uvosień 1943 hodu zdaŭ ispyty ŭ apošniuju vośmuju klasu Vilenskaj biełaruskaj himnazii, ale skončyć jaje nie paščaściła: padčas adnoj z pajezdak dadomu trapiŭ u Miensku ŭ abłavu. Vučeńnie pierapyniłasia tryma miesiacami niamieckaj viaźnicy i miesiacam kanclahieru.
U červieni 1944 jon pastupiŭ dobraachvotnikam u Mienskuju škołu kamandziraŭ Biełaruskaj Krajovaj Abarony, jakaja aficyjna tak i nie paśpieła adkrycca. Čyhunačnyja ešalony, bambavańni, piešyja maršy pa darohach Eŭropy. Pry kancy žniŭnia škoła arhanizavana pierajšła da francuskich partyzanaŭ. Kastuś ustupiŭ u 8‑iu brytanskuju armiju ŭ Italii, braŭ udzieł u bajach z hitleraŭcami na Apeninskaj paŭvyśpie, pamiatkaju pra što zastalisia ŭznaharody — anhielski «Medal za vajnu» i «Zorka Italii».
Viartańnie na radzimu abiacała niavolu ŭ HUŁAHu (tam zahinuŭ baćka piśmieńnika). Žyćcio ŭ volnym śviecie pačałosia z polskaj vajskovaj škoły ŭ Anhielščynie. Pierajechaŭšy ŭ Kanadu, Kastuś pasialiŭsia ŭ Taronta, majučy na mecie zasnavać biełaruskuju nacyjanalnuju arhanizacyju. U 1948 Akułu abrali pieršym staršyniom Zhurtavańnia Biełarusaŭ Kanady.U 1948‑1954 hadach jon redahavaŭ hazetu «Biełaruski emihrant», supracoŭničaŭ z paryskim «Kontinientom».
U 1962 pabačyŭ śviet pieršy raman Kastusia Akuły «Zmaharnyja darohi», jaki ŭ 1994 byŭ pieravydadzieny ŭ Biełarusi. Niekalki miesiacaŭ kniha zajmała najvyšejšyja radki ŭ śpisach ajčynnych bestseleraŭ, adkul potym pieravandravała ŭ pieralik 100 najbolš papularnych biełaruskich knihaŭ XX st., składzieny «Našaj Nivaj» na padstavie čytackich listoŭ. Raman, bieź jakoha ciapier niemahčyma ŭjavić biełaruskuju litaraturu, pryśviečanuju Druhoj usiaśvietnaj vajnie, atrymaŭ litaraturnuju premiju imia Franciška Bahuševiča Biełaruskaha PEN‑Centru.U 2005‑m u Miensku pad nazvaju»Rossypy» vyjšaŭ važki tom vybranaj Akułavaj prozy.
Piaru Kastusia Akuły naležyć taksama aŭtabijahrafičnaja trylohija «Haravatka», publicystyčna‑zavostrany raman «Za volu» i napisany pa‑anhielsku raman «Tomorrow is Yesterday («Zaŭtra — heta ŭčora»), dzie niamieckija nacysty i rasiejskija balšaviki pakazanyja adnolkava niebiaśpiečnymi vorahami Biełarusi. Sioleta Zhurtavańnie biełarusaŭ śvietu «Baćkaŭščyna» vydaje biełaruski pierakład hetaha tvoru.
U adnym sa svaich vieršaŭ Kastuś Akuła pisaŭ:
Ja zhańbavanuju Śviatyniu,
Jak moh, što siłaŭ adnaŭlaŭ.
Na pomač klikaŭ na čužynie,
Šlachi i viechi ŭstanaŭlaŭ.
I błasłaŭlony Usiavyšni
Nas vieraj, siłaj nadzialiŭ —
Narod naš na ziamli nia lišni!
Jon budzie žyć, jak chval pryliŭ!
Spadar Kastuś mieŭ prava skazać tak pra siabie. Jahony niazłomny aptymizm byŭ dobrym prykładam dla biełarusaŭ pa abodva baki akijanu.U kožnym sa svaich listoŭ da mianie jon zaŭsiody malavaŭ ptušku ŭ palocie. Jahonaja duša imknułasia na Radzimu. Niachaj joj budzie ŭtulna tam, u niabiesnaj Biełarusi!
