Vyspa Tymor uvachodzić u Mały Zondzki archipelah i znachodzicca niepadaloku ad Aŭstralii. Nasielnictva — rodnasnaje abaryhienam Aŭstralii, papuasam, małajcam. Supolnaja samanazva — maŭbere.
U ChVI stahodździ tut źjavilisia partuhalcy. Vialiki partuhalski paet Luiš de Kamoens kazaŭ, što Tymor «zdaŭna viadomy duchmianaj pryhažościu sandału». Pach tymorskaha sandału pryvablivaŭ nia tolki partuhalcaŭ. U 1859 hodzie jany vymušanyja byli sastupić zachodniuju častku vostrava halandcam. Tak uźnikła najmieńnie «Ŭschodni Tymor». Pa‑partuhalsku — «Tymor Lešci».
Partuhalcy prynieśli z saboju katalickaje vieravyznańnie i svaju movu. Na jaje padstavie vypracavałasia supolnaja dla tubylcaŭ havorka — cietum. Adnak Partuhalija, źjaŭlajučysia adstałaj krainaj, nie mahła šmat zrabić dla raźvićcia svaich kalonij, a Tymor byŭ jašče i samaj dalokaj ź ich. Na adukacyju išło 9% mizernaha miascovaha biudžetu, na sacyjalnyja patreby — usiaho čatyry. Nia dziva, što bolš za 90% nasielnictva byli niepiśmiennymi, a pali arali, jak u kamiennym vieku, pałkaj‑kapałkaj.
U 1960 hodzie AAN pryniała rezalucyju, jakaja zaklikała Partuhaliju ŭličvać «palityčnyja imknieńni» nasielnikaŭ Uschodniaha Tymoru i zaličyła jaho da kalanijalnych terytoryjaŭ, što majuć prava na niezaležnaść. Partuhalski dyktatar Salazar adchiliŭ hetyja rekamendacyi, abviaściŭšy, što ŭładańni Lisabonu źjaŭlajucca nie kalonijami, a pravincyjami, a ich žychary składajuć adnu nacyju z nasielnictvam metrapolii. Prychilnikam niezaležnaści zastavaŭsia tolki šlach uzbrojenaha zmahańnia.
U 1971 h. byŭ utvorany FRETYLIN (Revalucyjny front za niezaležnaść Uschodniaha Tymoru). Jaho zasnavalnikam staŭ małady piśmieńnik Žoze Ramuš Orta, syn partuhalca i miascovaj žančyny. Jak i anholski MPŁA, mazambikski FRELIMO, FRETYLIN ličyŭsia marksisckim rucham.
U afrykanskich kalonijach Partuhalii levym udałosia pryjści da ŭłady i abviaścić «sacyjalistyčnuju aryjentacyju». Na Tymory padziei raźvivalisia inakš.
Kali partuhalcy pakinuli kaloniju ŭ 1975 hodzie, ułady susiedniaj Indanezii ŭviali tudy vojski, «kab nie dapuścić Kuby la svaich bierahoŭ». Novyja ŭłady zabaranili partuhalskuju movu, pačali zasialeńnie navastvoranaj pravincyi javancami. Vialikuju rolu adyhryvaŭ i relihijny faktar.
Indanezija — samaja vialikaja musulmanskaja dziaržava śvietu. Uschodni Tymor ža — katalicki.
Znoŭ pačałasia partyzanskaja vajna pad kiraŭnictvam FRETYLINu, AAN pryniała rezalucyju ab niezakonnaści indanezijskaj akupacyi. Pra hetyja padziei pisała «Naša Niva» ŭ 1990‑ia. U abmierkavańni Tymorskaha pytańnia brali ŭdzieł pradstaŭniki Biełarusi.
 |
Važnaj maralnaj pieramohaj uschodnietymorskich niezaležnikaŭ stała atrymańnie ŭ 1996 hodzie Ramušam Ortam i biskupam najbolšaha horadu Dyli Karłušam Biełu Nobeleŭskaj premii miru.
Narešcie, 20 traŭnia 2002 hodu šmatpakutnaja kraina stała Demakratyčnaj Respublikaj Uschodni Tymor. Adnak zdabyćcio niezaležnaści stała dla krainy pačatkam nia mienš składanaha peryjadu.
Na piatuju hadavinu samastojnaści biespracoŭnymi na Ŭschodnim Tymory ŭsio jašče byli 50 adsotkaŭ žycharoŭ. 20 adsotkaŭ pa‑raniejšamu znachodzilisia ŭ lahierach dla pieramieščanych asobaŭ i mieli patrebu ŭ charčovaj dapamozie. Uzmacnilisia i palityčnyja supiarečnaści.
Kab admiežavacca ad kamunistyčnaha minułaha, pieršy prezydent krainy Šananu Hužmaŭ i jahony nastupnik Ramuš Orta vyjšli z FRETYLINu i zasnavali Nacyjanalny kanvent za adradžeńnie Ŭschodniaha Tymoru. Front, adnak, nia straciŭ upłyvu i atrymaŭ značnuju kolkaść miescaŭ u tymorskim parlamencie. Praciŭniki nazyvajuć fretylinaŭcaŭ «dałakopami ŭschodnietymorskaj demakrtyi».
Praviedzienyja fretylinaŭskim uradam skaračeńni ŭ vojsku stali pryčynaj novaj hramadzianskaj vajny ŭ krainie. Pieradača prezydentam Ortam ułady antyfretylinaŭskaj kaalicyi nie zadavoliła buntoŭnych veteranaŭ, jakich uznačalvaŭ były major Alfreda Rejnada. Mienavita jahonyja ludzi i ździajśniali zamach na prezydenta i premjera krainy.
Pieršaj adreahavała Aŭstralija, jakaja adrazu pavialičyła svoj kantynhient na vyśpie. Ortu skiravali ŭ aŭstralijski špital horadu Darvin. Na samim Tymory abvieščanaje nadzvyčajnaje stanovišča. Rejnada, pavodle apošnich źviestak, aryštavany.
Ci pryniasie heta doŭhačakany mir? I ci stanie Tymor narešcie sapraŭdy niezaležnaj krainaj, a nie «dziciom AAN», jak jaho ciapier nazyvajuć? Heta zdarycca,kali suverenitet udasca padmacavać ekanamičnaj bazaj.
