 |
Kiraŭnictva KNR ličyć Tybet nieadjemnaj častkaj svajoj terytoryi, a ŭsie sproby tybetcaŭ viarnuć choć by kulturnuju aŭtanomiju — separatyzmam. U chvalavańniach u Łchasie ŭ 49‑iu hadavinu paŭstańnia ŭ Tybecie ŭłady KNR abvinavacili tybetcaŭ. Pavodle aficyjnaha Piekina, tam zahinuli dziesiać čałaviek — usie, nibyta, etničnyja kitajcy, tamtejšyja biznesoŭcy. Pavodle vidavočcaŭ, zahinuli dziasiatki ludziej — u asnoŭnym, ad ruk palicyjantaŭ i vajskoŭcaŭ. Sapraŭdnych źviestak my pakul nia viedajem praź infarmacyjnuju blakadu. Kitaj zablakavaŭ na svajoj terytoryi navat internet‑sajt, što raźmiaščaje videainfarmacyju, — YouTube.
Ciažka spračacca z kiraŭnictvam krainy, nasielnictva jakoj pieravaliła za 1 miljard 200 miljonaŭ čałaviek, dzie tempy rostu ekanomiki — siarod samych vysokich u śviecie i dzie nie čakajecca recesija.
Ale ŭsio‑tki jość, prynamsi, adzin čałaviek, jaki procistaić svaim maralnym aŭtarytetam mahutnaj jadziernaj dziaržavie, treciaj pavodle terytoryi ŭ śviecie. Heta Tenczin Hjamccho. Jon ža — duchoŭny lider tybetcaŭ i ŭsich budystaŭ Dałaj‑łama, jaki žyvie ŭ vyhnańni.
14‑ia reinkarnacyja Budy
Ubačyć Dałaj‑łamu mnie paščaściła niekalki hadoŭ tamu na mižnarodnaj kanfierencyi ŭ Prazie, sklikanaj pad ehidaj tahačasnaha prezydenta Čechii Vacłava Haŭła. Mnohija palityki i žurnalisty, darečy, abvinavačvali jaho tady ŭ tym, što svaim zaprašeńniem tybieckaha lidera Haveł, nibyta, pastaviŭ pad udar česka‑kitajskija adnosiny…
Ale bolš zapomniłasia nia heta. (Uražańni ad sustrečy ŭvajšli ŭ adzin z raździełaŭ majoj knihi «Zvykłaje zło».) Jak ni dziŭna, ź ciaham času ŭspamin nie stanovicca bolš blakłym. Pamiataju, najpierš, toje, jak Dałaj‑łama ruchaŭsia ŭ svaim ekzatyčnym adzieńni — płaŭna, vielična i ŭ toj ža čas imkliva, tak što achoŭniki i fotakarespandenty musili amal biehčy za im. Zapomniŭsia vyraz tvaru — čymści padobnaha na tybiecki śviatarny manuskrypt — byccam by biezabaronna‑dziciačy, ale, razam z tym, mužny i spakojny.
Taki vyraz ja potym bačyŭ u telerepartažach z Mjanmy na tvarach paŭstałych budyjskich manachaŭ, jaki jšli pa vulicach zastyłaha ad strachu Janhonu. Išli nasustrač aryštam i śmierci. Kolki ich zahinuła letaś ad ruk vajskoŭcaŭ — dahetul taksama nieviadoma.
Aficyjny Piekin zvykła abvinavaciŭ Dałaj‑łamu ŭ tym, što jon staić za chvalavańniami ŭ Tybiecie i ŭ sprobach «raskałoć Kitaj». Uśled za ŭładami da krytyki dałučyŭsia Pančen‑łama (druhaja pavodle značeńnia asoba ŭ budyjskaj duchoŭnaj jerarchii) Hjałcen Narbu: «Dziejańni paŭstancaŭ nia tolki nanieśli škodu intaresam dziaržavy i narodu, ale taksama parušyli pryncypy budyzmu». Pančen‑łama vybrany kitajskimi ŭładami, žyvie ŭ KNR i tamu vymušany padtrymlivać kamnuistyčnaje kiraŭnictva. Što da «pryncypaŭ budyzmu», dyk hetyja słovy hučać cikava ŭ suviazi z tym, što ŭ Kitai niadaŭna pryniaty zakon, pavodle jakoha vyšejšyja aŭtarytety budyzmu pavinny ŭchvalacca kitajskimi ŭładami.
Varta nahadać, što Dałaj‑łama — heta nie pasada. Heta reinkarnacyja Budy, badhisatva. Ciapierašni duchoŭny lider — jaho 14‑ia reinkarnacyja. Kali Dałaj‑łama pamiraje, budyjskija manachi šukajuć prykmiety «maleńkaha Budy» siarod ludziej, jakija žyvuć blizu miesca śmierci papiarednika. Prablema ŭ tym, što ciapierašni Dałaj‑łama nia moža viarnucca ŭ Tybet. Tamu jon vykazaŭ niadaŭna dumku, što nastupny Dałaj‑łama nie abaviazkova budzie tybetcam i što jon moža być, nasupierak tradycyi, abrany aŭtarytetnymi viernikami. Prykładna tak, jak abirajuć Papu Rymskaha. Ale ŭ kožnym vypadku, vyrašać heta pavinny sami vierniki, adpaviedna zakonam ich relihii, a nie dziaržaŭnyja čynoŭniki.
U budystaŭ niama jerarchii ŭ zvykłym značeńni słova, u ich niama paniaćcia «hałoŭny». Dałaj‑łama — heta vyšejšy duchoŭny aŭtarytet, i prysvoić jaho sabie nie pad siłu navat usiamocnaj dziaržaŭnaj mašynie.
Vialikaje razbureńnie
Dałaj‑łamu było 19 (na hod bolej, čym ciapierašniamu Pančen‑łamu) kali jon u vieraśni 1954 hodu pryjechaŭ u Piekin u jakaści delehata Ŭsiekitajskaha schodu narodnych pradstaŭnikoŭ. Heta adbyłosia praz čatyry hady paśla kamunistyčnaha ŭvarvańnia ŭ Tybet. U Piekinie z Dałaj‑łamam šmat razoŭ sustrakaŭsia Mao Czedun, sprabujučy zavajavać sympatyi maładoha duchoŭnaha lidera.
Ab hetym pišuć Jun Čžan i Džon Halidej u svajoj znakamitaj knizie , vydadzienaj niekalki hadoŭ tamu na Zachadzie (Jung Chang and Jon Halliday «Mao. The Unknow Story»). Jany pryvodziać uryvak ź lista Mao ŭ adkaz na list Dałaj‑łamy, jaki toj prysłaŭ z Tybetu ŭ 1955‑m (tut i dalej cyt. pavodle rasiejskaha pierakładu: «Nieiźviestnyj Mao», M., «Cientrpolihraf», 2007 — V.T.) «Ja časta sumuju pa tych cudoŭnych časach, kali Vy byli ŭ Piekinie. Kali ja zmahu ŭbačyć Vas iznoŭ?…Ja byŭ taki ščaślivy, kali ŭbačyŭ pakładzienuju ŭ kapertu tybieckuju kvietku…U svaju čarhu, ja nakiroŭvaju Vam svaju kvietku…»
Ale ŭžo napačatku 56‑ha hodu, kali zavieršyłasia budaŭnictva daroh z centralnaha Kitaju ŭ Tybet, abmien kvietkami skončyŭsia. Mao staŭ patrabavać ad tybetcaŭ pradukty, chacieŭ zabaranić relihiju. Pačałosia paŭstańnie, jakoje centralny ŭrad zadušyŭ z dapamohaj ciažkoj artyleryi i avijacyi. Ale paŭstancy kolkaściu kala 60 tysiač čałaviek, u bolšaści svajoj — vieršniki, prademanstravali mužnaść i ŭmieńnie vajavać. A samaje hałoŭnaje — tybetcy, jak pišuć Čžan i Halidej, vostra adčuvali svaju samabytnaść, zachoŭvali svaju movu i relihiju.
10 sakavika 1959‑hodu, kali pajšli čutki, što kitajcy chočuć vykraści Dałaj‑łamu, u Łchasie ŭspychnuła novaje paŭstańnie. Demanstranty prajšli pa vulicach horadu, vykrykvajučy: «Kitajcy, preč!» Mao dazvoliŭ tady Dałaj‑łamu ŭciačy ŭ Indyju, bo pabojvaŭsia, što jahonaje zabojstva moža vyklikać chvalu hnievu va ŭsioj mižnarodnaj supolnaści, asabliva ŭ budyjskich krainach.
Paŭstańnie było patoplenaje ŭ kryvi. Pieršym vynikam kamunistyčnych rekvizycyjaŭ staŭ niečuvany ŭ historyi Tybetu hoład. Pra heta napisaŭ u 1962‑m hodzie ŭ svaim liście z 70 tysiač słovaŭ Čžoŭ Eńłaju tahačasny Pančen‑łama. Padčas naviedvańnia tybieckich rajonaŭ jon pabačyŭ, što ŭ ludziej zabrali navat posud. «Tybetcy nikoli nie byli nahetulki biednyja, kab nie mahli sabie dazvolić misaŭ dla ježy», — pisaŭ jon. Ale pra samaje hałoŭnaje Pančen‑łam zmoh napisać tolki pa śmierci Mao. «15—20 pracentaŭ tybetcaŭ, badaj, pałovu ŭsich darosłych mužčynaŭ, kinuli ŭ turmy, dzie jany pamiorli ŭ vyniku niepasilnaj pracy. Ź imi abychodzilisia horš jak z žyviołami…Źvierstvy supravadžalisia źniščeńniem kultury. U ramkach razhornutaj kampanii, aficyjna nazvanaj «Vialikaje razbureńnie», žorstka źniščaŭsia tybiecki ład žyćcia za «adstałaść, brud i bieskarysnaść» (tamsama — V.T.)
«Śviatarnyja manuskrypty pajšli na arhaničnyja ŭhnajeńni, a z vyjavaŭ Budy i sutraŭ rabili abutak», — pisaŭ Pančen‑łama. Bolšaść manastyroŭ byli razburanyja. Pavodle acenki śviatara, ich kolkaść skaraciłasia z 2500 ŭ 1959 hodzie da ŭsiaho 70 ŭ 1961‑m.
Asablivym ździekam stałasia zabarona tybetcam chavać pamierłych pavodle svaich zvyčajaŭ.
O sport — ty mir!
Padsumoŭvajučy ŭsio heta, možna skazać, što ŭ Tybetu nia prosta zabrali nacyjanalnuju niezaležnaść i kulturnuju identyčnaść. U Tybiecie była źniščanaja cełaja cyvilizacyja.
Duchoŭnyja tradycyi Tybetu, miž tym, zrabili mocny ŭpłyŭ u XX stahodździ, choć i ŭskosna, na cyvilizacyju Zachadu. Jaki niasie svaju dolu adkaznaść za los tybetcaŭ.
Niahledziačy na chvalu pratestaŭ, jakaja prakaciłasia ad Eŭropy da ZŠA da Rasiei, nijakija sankcyi Kitaju z boku dziaržavaŭ «vialikaj vosiemki», viadoma, nie pahražajuć. Adzinaje, čym zakłapočanyja ŭłady KNR — dyk heta mahčymymi nastupstvami padziejaŭ u Tybiecie dla imidžu Alimpijady‑2008 u Piekinie. Pry kancy sakavika pavinna adbycca ŭračystaja cyrymonija dastaŭki alimpijskaha ahniu na viaršuniu Everestu ŭ Himalach, na miažy z Tybetam. Na kitajska‑indyjskaj miažy ŭ suviazi z hetym uzmocnienyja miery biaśpieki, uzychodžańni alpinistaŭ na samuju vysokuju haru śvietu časova zabaronienyja.
Tak, vidać, u Kitai razumiejuć misiju miru, jakuju zaklikanyja nieści Alimpijskija hulni.
Čakać bajkotu Alimpijady z boku Zachadu, jak heta adbyłosia ŭ 1980 hodzie ŭ Maskvie, nie davodzicca. Tady išła poŭnamaštabnaja vajna ŭ Afhanistanie, kudy Saviecki Sajuz uvioŭ svoj «abmiežavany kantynhent», čym destabilizavaŭ mižnarodnuju situacyju. Sytuacyju ŭ Tybiecie Zachad ličyć unutranaj spravaj KNR, ź jakim zusim nia choča svarycca.
Ciapierašniaja Rasieja mienš za ŭsich zacikaŭlenaja ŭ jakich‑niebudź bajkotach — jana zakłapočanaja ŭłasnaj zimovaj Alimpijadaj 2014‑ha hodu ŭ Sočy.
Pra aficyjny Miensk ź jaho aryjentacyjaj na samaje šyrokaje supracoŭnictva ź Piekinam, u dadzienym vypadku niama čaho j kazać.
Nu, a bolšaści biełarusaŭ daviadziecca być, jak zaŭsiody, usiaho tolki zaŭziatarami dy sačyć za chadoj budučaj Alimpijady. Urešcie, nie pieraškodzili ž źvierstvy vajskovaj chunty ŭ Arhentynie ŭ 1978‑m zaŭziataram roznych krainaŭ z asałodaj nazirać za futbolnym čempijanatam śvietu.
