 Uładzimier Zdanovič |
Uładzimier Zdanovič vystupiŭ z rezkim artykułam, pryśviečanym pryniaćciu novaha pravapisu biełaruskaj movy, u jakim nazvaŭ prychilnikaŭ klasyčnaha pravapisu mikraskapičnaj pa kolkaści, apazycyjna nastrojenaj častkaj nasielnictva, praź jakuju «nasielnictva pačało bajacca rodnaj biełaruskaj movy», i pryhraziŭ novym pravapisam persanalna «Našaj Nivie», «Archiea» i «Vykipiedyi» (tak padadzienyja nazvy ŭ tekście deputata).
U Pałacie pradstaŭnikoŭ specyjalna stvoranaj rabočaj hrupaj padrychtavany da razhladu ŭ druhim čytańni prajekt Zakona Respubliki Biełaruś «Ab zaćviardžeńni pravił biełaruskaj artahrafii i punktuacyi». Zaraz dakument znachodzicca na ŭzhadnieńni ŭ Administracyi prezydenta našaj krainy. Jość usie padstavy ličyć, što na biahučaj sesii ŭ druhim čytańni jon budzie pryniaty.
Nahadaju, što da hetaha času ŭ respublicy vykarystoŭvajucca dva varyjanty pravapisu: masava — tak zvanaja «narkomaŭka» i niaznačna — «klasyčny pravapis Taraškieviča». Vialikaj biady ŭ hetym, mahčyma, i nie było b, kali b prablemy adzinstva artahrafičnych norm nie nabyli palityčnaje adcieńnie. Mikraskapičnaja pa kolkaści, apazycyjna nastrojenaja častka nasielnictva, niahledziačy na nieparaŭnalna bolšuju kolkaść ludziej, vykarystoŭvajučych aficyjny pravapis, pačała vykazvać patrabavańnie viarnucca da dareformiennaj artahrafii, pryčym pad lozunham «chto nia z nami, toj — nie sapraŭdny biełarus, vorah». U vyniku nasielnictva pačało bajacca rodnaj biełaruskaj movy! Bolš taho, isnavańnie dvuch varyjantaŭ artahrafii stała nia tolki pieraškadžać raźvićciu biełaruskaj movy, pamianšać kolkaść žadajučych vyvučać jaje i razmaŭlać na joj, ale i štučna stvaryła ŭmovy dla biessensoŭnaj baraćby pamiž biełarusami z‑za napisańnia taho ci inšaha słova. Voś asnoŭnaja pryčyna zaćviardžeńnia novych pravił u formie zakona. Unarmavanaść dziaržaŭnaj movy, zachavańnie adzinstva artahrafičnych norm majuć važnaje dziaržaŭnaje i palityčnaje značeńnie, bo, zabiaśpiečvajučy stabilnaść u sfery moŭnaj kamunikacyi, spryjajuć spakoju i zhodzie ŭ našym hramadstvie. I jašče, biełaruski pravapis pabudavany na fanetyčnym pryncypie i vielmi adčuvalny da źmien u moŭnaj praktycy, tamu niezaležna ad žadańnia asobnych ludziej udaskanalvaŭsia raniej i budzie peryjadyčna ŭdaskanalvacca ŭ budučyni.
Dumaju, što ŭ čytačoŭ vykličuć peŭnuju cikavaść niekatoryja vytrymki sa ścienahramy Narady CK KP(b)B pa pytańni ab papraŭkach i ŭdakładnieńniach u biełaruskim pravapisie, jakaja adbyłasia ŭ Miensku ŭ dalokim sakaviku 1940 hoda:
«U tym, što pravapis nie na vyšyni patrabavańniaŭ, my nie sumniavajemsia ŭsie tamu, što kožny dzień na praktycy heta adčuvajecca ŭ pracy škoł, u pracy našych vydavieckich ustanoŭ i ŭsich adukavanych ludziej… U našym pravapisie jość momant, kali napisanaje nie znachodzić adlustravańnia ŭ žyvoj movie… Pravapis taksama pavinien być lohkim z punktu hledžańnia zasvajeńnia… My razumiejem, što biełaruskaja i ruskaja movy majuć mnoha ahulnaha i tam, dzie jość ahulnaje, treba jaho zachavać, a nie ihnaravać, ale stryhčy biełaruski pravapis pad ruski było b niapravilna i nienavukova… Nam zdajecca, što hetyja reformy vielmi niepadrychtavanyja, skaraśpiełyja. Jany kaštujuć dziaržavie miljony hrošaj: heta źviazana ź pieravydańniem usich padručnikaŭ. A ŭ vyniku ludzi, jakija vučylisia pa inšych praviłach, zastajucca nieadukavanymi. Tamu treba vielmi aściarožna padyści da hetaj reformy…»
Na hetaj naradzie prysutničaŭ i prymaŭ aktyŭny ŭdzieł u abmierkavańni pravapisu i naš znakamity Jakub Kołas:
«Što takoje artahrafija? Heta prosta ŭmoŭnyja, u značnaj stupieni, normy, jakija zasnavanyja na asnovie žyvoj movy, pryniatyja i zaćvierdžanyja dla ahulnaha karystańnia ŭ praktyčnym našym žyćci… Čuješ časam pieradačy ź Miensku i movu tak kavierkajuć, što chočacca ad złości kułakom pa radyjo stuknuć, choć radyjo vielmi charošaje i jano tut ni pry čym…»
Byccam i nie adździalajuć nas bolš čym paŭstahodździa ad padziej taho času…
Tyja ž pytańni, tyja ž prablemy i prapanovy, ale ŭžo ŭ naš čas na praciahu hoda abmiarkoŭvalisia i rašalisia sumiesna navukoŭcami i nami, deputatami.
Pa našym ahulnym mierkavańni, padrychtavanaja novaja redakcyja «Pravił biełaruskaj artahrafii i punktuacyi» źjaŭlajecca najbolš aptymalnaj u sučasnych umovach i adpaviadaje patrabavańniam sučasnaj moŭnaj praktyki. Uniesienyja ŭ «staryja» praviły źmieny i ŭdakładnieńni nie kranuli asnoŭnyja pałažeńni i pryncypy piśmovaj biełaruskaj movy. Jany nakiravany na ŭnifikacyju sučasnaha biełaruskaha pravapisu i źmianšeńnie kolkaści vyklučeńniaŭ.
Źmieny ŭ novaj redakcyi ŭ asnoŭnym źvialisia da nastupnaha:
— udakładnieny mnohija farmuloŭki pravił u adpaviednaści z sučasnym uzroŭniem linhvistyčnaj navuki;
— dziela zručnaści zasvajeńnia praviły pa‑novamu zhrupavany;
— pašyrany pryncyp «akańnia» ŭ słovach inšamoŭnaha pachodžańnia;
— uniesieny źmieny ŭ napisańnie składanaskaročanych słoŭ. Paśla ŭstupleńnia zakona ŭ dziejańnie budziem pisać «prafkam», «harkam», «hazpram» zamiest «harkom», «prafkom», «harkom» (bo vykarystoŭvajem słova «kamitet», a nie «komitet»);
— pašyrajecca napisańnie «ŭ» u słovach inšamoŭnaha pachodžańnia: («kala ŭniviersiteta» zamiest «kala univiersiteta» i h.d.);
— unifikavana napisańnie prymietnikaŭ na ‑sk(i), utvoranych ad ułasnych nazvaŭ: lubanski, ciańšanski (raniej pisali lubanski biaź miakkaha znaka, a ciańšanski — ź miakkim);
— na radaść školnikam značna sproščany pieranos słoŭ. Faktyčna budzie dazvoleny svabodny pieranos sa spałučeńniem zyčnych pamiž hałosnymi, što poŭnaściu ŭzhadniajecca z sučasnaj praktykaj vydańnia drukavanaj pradukcyi. Kali ŭ siaredzinie słova pamiž hałosnymi majecca spałučeńnie zyčnych, to pieranosicca na nastupny radok abo ŭsio heta spałučeńnie, abo lubaja jaho častka. Možna pieranosić: sia‑stra, sias‑tra, siast‑ra; vo‑stry, vos‑try, vost‑ry; ptu‑ška, ptuš‑ka; kro‑pla, krop‑la i h.d. Nielha tolki pry pieranosie pakidać abo pieranosić na nastupny radok adnu litaru; raźbivać pieranosam spałučeńni litar dž i dz, kali jany abaznačajuć adzin huk; adździalać ad papiaredniaj hałosnaj litary j i ŭ; adździalać miakki znak () i apostraf ad papiaredniaj zyčnaj. Možna: bul‑ba, bur'‑ian, nielha: pros‑ba, myš‑jak;
— jak znak asobaj pavahi ź vialikaj litary buduć pačynacca ŭsie słovy ŭ nazvach dziaržaŭnych i nacyjanalnych, vajennych i kulturnych relikvij: Ściah Pieramohi, Kryž Jefrasińni Połackaj, Kurhan Słavy, Vostraŭ Śloz, Pomnik Pieramohi, a ŭ vysokim stylistyčnym užyvańni taksama takija ahulnyja nazvy, jak Radzima, Ajčyna, Baćkaŭščyna, Čałaviek, Maci;
— uparadkavana napisańnie vialikaj i małoj litary ŭ nazvach orhanaŭ ułady, arhanizacyj, pradpryjemstvaŭ, ustanoŭ, a taksama ŭ nazvach asob pa pasadach, zvańniach, tytułach: Ministerstva ekanomiki Respubliki Biełaruś (Minekanomiki), Nacyjanalnaja akademija navuk Biełarusi, Mižnarodny alimpijski kamitet, Prezident Respubliki Biełaruś, Premjer‑ministr Respubliki Biełaruś, Mitrapalit Minski i Słucki, Patryjaršy Ekzarch usiaje Biełarusi, Hieroj Biełarusi;
— uviedzieny novy parahraf «Vialikaja i małaja litary ŭ nazvach asob, źviazanych z relihijami, nazvach mifałahičnych i kazačnych hierojaŭ». Ź vialikaj litary buduć pačynacca: nazvy najvyšejšych božastvaŭ u relihijnych kultach, a taksama ŭsie słovy ŭ słovazłučeńniach, jakija ŭtrymlivajuć hetyja nazvy: «Boh», «Usiavyšni», «Śviataja Trojca»; prymietniki, utvoranyja ad słova Boh: Božy (Boski) sud, Božaja (Boskaja) miłaść; asabovyja imiony (i ŭsie słovy ŭ sastaŭnych asabovych nazvach, akramia ahulnych nazvaŭ) zasnavalnikaŭ relihijnych vučeńniaŭ, a taksama biblejskich asob (apostałaŭ, prarokaŭ, śviatych i inš.): Isus Chrystos, Buda, Brachma, Śviaty Pavieł; imiony lehiendarnych i mifičnych asob, jazyčnickich bahoŭ: Antej, Zieŭs, Tytan, Vieniera, Dažboh, Piarun, Kain, Cmok, ale jak ahulnyja nazvy: piarun — udar hromu, cmok — źmiej, tytan — vołat; ułasnyja nazvy ŭjaŭnych i kazačnych istot, hierojaŭ litaraturnych tvoraŭ: Čyrvonaja Šapačka, Kałabok, Baba Jaha, Piehas, Bucefał, Atłant, ale jak ahulnyja nazvy: baba‑iaha — ahidnaja staraja, bucefał — stary koń, atłant — u architektury; ahulnyja nazvy istot, a taksama źjaŭ i pradmietaŭ, kali jany persanifikujucca, vystupajuć u roli imionaŭ hierojaŭ litaraturnych tvoraŭ (u kazkach, bajkach i inš.): Lisa (Liska), Zajac (Zajka), Kaza‑dzieraza, Kocik‑varkocik, Varona, Praŭda, Kryŭda, Śmierć i inš;
— u słovach «dzieviaty», «dziesiaty», «siemnaccać», «vasiemnaccać» litara «je» budzie zamieniena na «ja»;
— sa «starych» Pravił vyklučana častka raździełaŭ, jakija nia mieli adnosin da artahrafii i punktuacyi (hałosnyja ŭ niekatorych nienacisknych kančatkach nazoŭnikaŭ, niekatorych kančatkach prymietnikaŭ, zajmieńnikaŭ, ličebnikaŭ i ŭ nienacisknych asabovych kančatkach dziejasłovaŭ);
— šmatlikija sastarełyja prykłady da asobnych punktaŭ pravił zamienieny na bolš sučasnyja. Možna navat skazać, što praviły stali bolš patryjatyčnymi i mirnymi, u adroźnieńnie ad raniejšych «vajenizavanych» i «palityzavanych». U ich źmieście źjavilisia typovyja biełaruskija hieahrafičnyja i histaryčnyja najmieńni: Łysaja hara (najvyšejšy hieahrafičny punkt Biełarusi), Minskaje mora, Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Ruskaje i Žamojckaje, Kartuz‑Biaroza, Paniamońnie i inš.; proźviščy znakamitych ludziej Biełarusi: Michał Kazimir Radzivił Rybańka, Ivan Daminikavič Łucevič (Janka Kupała), Ałaiza Paškievič (Ciotka) i inš.; biełaruskija pramysłovyja i inšyja vyraby: traktar «Biełarus», televizar «Haryzont»; dziaržaŭnyja ŭznaharody: orden Ajčyny I (II, III) stupieni, orden Maci, orden Pašany, orden Francyska Skaryny; nazvy dziaržaŭnych, tradycyjnych i relihijnych śviataŭ: Dzień Niezaležnaści Respubliki Biełaruś (Dzień Respubliki), Dzień biełaruskaj navuki, Dzień viedaŭ, Radaŭnica, Vialikdzień, Kalady, Kupalle, Dabravieščańnie i šmat inšaha, admietnaha dla našaj krainy.
Zakon pavinien budzie vykonvacca ŭsimi, ab čym śviedčyć adpaviedny zapis, zrobleny ŭ im. Adnak tym, chto zajmajecca biznesam, jak i naohuł usim biełarusam, nie patrebna bajacca ŭviadzieńnia novych pravił, bo dadatkovych trat nichto ź ich nie paniasie. Pry nieabchodnaści zamienu piačatak, štampaŭ, blankaŭ dakumentaŭ, šyld i da taho padobnych rečaŭ planujecca pravodzić pa miery ich znošvańnia.
Nakont hazety «Naša niva», časopisu «Archiea» (tak u tekście — nn.by) i internetnaj Vykipedyi (tak u tekście — nn.by) , jakija biespadstaŭna ličać siabie «kulturnym symbalem i žyvoj tradycyjaj biełarusaŭ». Pa‑pieršaje, tyraž aznačanych vydańniaŭ vielmi ž niaznačny, kab rabić niejkija vyklučeńni i z‑za ich unosić raznaboj u pravapis ci zachoŭvać dva jaho varyjanty. A pa‑druhoje, ujavicie sabie nastupnuju sytuacyju: stvarajecca, naprykład, zakon ab pravaparušeńniach i adkaznaści za ich. I voś zakonatvorcy zapisvajuć: usie hramadzianie krainy pavinny vieści siabie prystojna, u inšym vypadku ich čakaje pakarańnie. A potym dadajuć: ale asobnym hramadzianam dazvalajecca rabić pravaparušeńni. Heta budzie zakon?.. Mabyć nie, chutčej parodyja na jaho. Tak my miarkujem. Zakon pišacca dla ŭsich i pavinien vykonvacca ŭsimi. Tamu paśla ŭstupleńnia jaho ŭ siłu ŭsie arhanizacyi, dziaržaŭnyja ci pryvatnyja, usie hramadzianie krainy ci asoby biez hramadzianstva, zamiežnyja hramadzianie, jakija znachodziacca na terytoryi Biełarusi, pry vykarystańni piśmovaj biełaruskaj movy pavinny kiravacca Praviłami biełaruskaj artahrafii i punktuacyi, zaćvierdžanymi Zakonam.
I jašče, naša kamisija źjaŭlajecca samaj mirnaj i nie razhladaje zakony ab niejkich pakarańniach. My pracujem nad zakanadaŭstvam u halinie adukacyi, kultury i navuki. Pytańniami «za što, kamu i kolki» zajmajucca inšyja. Naohuł, technična sam zakon składajecca z adnoj tolki staronki, na jakoj zapisana ab zaćviardžeńni Pravił, ab nieabchodnaści karystacca Praviłami pry ŭžyvańni piśmovaj biełaruskaj movy i ab terminie ŭstupleńnia dadzienaha zakonu ŭ siłu (1 vieraśnia 2010 hoda). Na heta ŭ pieršuju čarhu skiroŭvałasia ŭvaha deputataŭ, jak zakonatvorcaŭ. A voś niepasredna źmiest samich pravił raspracavany inšymi ludźmi — vučonymi: daktarami i kandydatami navuk z Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi, BDU, Nacyjanalnaha instytutu adukacyi, Ministerstva adukacyi Respubliki Biełaruś. I heta pravilna, bo napisańnie toj ci inšaj litary, pastanoŭka kosak ci niejkija inšyja specyfičnyja detali ŭ pieršuju čarhu — prerahatyva specyjalistaŭ. Tym nia mienš, u kožnaha deputata chapała adukacyi, kab pastavić pytańnie, kali niešta nie zrazumieła, ci ŭnieści svaje prapanovy, kali ŭ niejkich miescach sprečki pamiž vučonymi nie spynialisia.
I sapraŭdy, časam uźnikali takija pytańni, jakija patrabavali vyvučeńnia zamiežnaha vopytu ci viedańnia mierkavańnia inšych arhanizacyj, jakim prychodzicca vykarystoŭvać biełaruskuju movu. Da prykładu, zaraz usim viadomy japonski horad budziem zapisvać jak «Tokia» (raniej — «Tokio»). Ale, jak viadoma, u krasaviku 2006 hoda ŭ Vienie (Aŭstryja) pracavała 23‑ia sesija Hrupy ekspertaŭ AAN pa hieahrafičnych najmieńniach, jakaja zaklikała ŭsie krainy da bolš dakładnaha vykarystańnia hieahrafičnych najmieńniaŭ. Sapraŭdy, tut jość adna tonkaść. Adna sprava — tranślitaracyja litar «łacinicy» litarami biełaruskaha ałfavitu ci naadvarot, i zusim inšaja — tranślitaracyja japonskich ijerohlifaŭ. Adzinaha mierkavańnia siarod vučonych nie było. Nami była pryniata da ŭvahi mižnarodnaja praktyka: lubaja ŭłasnaja nazva ŭ padaŭlajučaj bolšaści vypadkaŭ vałodaje nacyjanalnamoŭnaj prynaležnaściu. Z druhoha boku, z takimi prablemami časta sustrakajucca dyplamatyčnyja ŭstanovy. Adkaz na naš zapyt u Ministerstva zamiežnych spraŭ byŭ nastupny:
«Źmianieńnie pravił biełaruskaj artahrafii nie adabjecca na vykanańni Respublikaj Biełaruś abaviazkaŭ pa miždziaržaŭnych, mižuradavych dahavorach, a taksama pa inšych dahavorach i nie paŭpłyvaje na palityčny imidž našaj dziaržavy na mižnarodnaj arenie».
Zapeŭniła nas i Nacyjanalnaja akademija navuk Biełarusi, čyja dziejnaść taksama niepasredna źviazana z vykarystańniem biełaruskaj movy, u tym, što ŭviadzieńnie novaha pravapisu i na jaje dziejnaści nie adabjecca.
Darečy, u samym pačatku pracy rabočaj hrupy nad prajektam «Pravił biełaruskaj artahrafii i punktuacyi» było damoŭlena, što kali pa niejkich novaŭviadzieńniach buduć procilehłyja, uzajemavyklučajučyja mierkavańni, to za asnovu budziem brać praviły 1959 hoda ci šukać razumny kampramis. I my prytrymlivalisia takoj damoŭlenaści. Tak, kab pamienšyć kolkaść vyklučeńniaŭ i pašyryć pryncyp «akańnia», prapanavałasia zakanadaŭča zamacavać napisańnie litary «o» tolki pad naciskam. Ale ž uźnikła vielmi šmat supiarečnaściej, asabliva ŭ słovach inšamoŭnaha pachodžańnia, składanych słovach, navukovych terminach. Časam navat źmianiaŭsia pieršapačatkovy sens słoŭ: zvykły motakros stanaviŭsia matakrosam, manhołaznaŭstva — manhałaznaŭstvam, matorazborka (zborka matora) — matarazborkaj (razborkaj mata), Piter — Pitaram i inš. Tamu nienacisknyja finali ‑el, ‑er va ŭłasnych imionach inšamoŭnaha pachodžańnia buduć pieradavacca, jak i raniej, niaźmienna (vulica Łandera, płanieta Jupiter, raka Oder i inš.). A voś u astatnich vypadkach jany piarojduć u ‑al, ‑ar (kampjutar, pryntar, mieniedžar i h.d.). Kali jość vyrazny pabočny nacisk u pieršaj častcy składanaha słova, to ŭ joj zachoŭvajecca litara o: movaznaŭstva, elektronvolt (prapanavałasia: mavaznaŭstva, elektranvolt). U nievyraznych vypadkach napisańnie padobnych słoŭ budziem vyznačać pa słoŭniku.
U składanaskaročanych słovach, pieršaja častka jakich zakančvajeca na zyčny, prapanavałasia zamiest i pisać y: harynśpiektar, kantrydeja, piedynstytut. Vypracavany kampramisny varyjant: paśla prefiksoidaŭ (zvyš‑, miž‑, pan‑, supier‑, trans‑, kontr‑), a taksama ŭ składanaskaročanych słovach, pieršaja častka jakich zakančvajecca na ćviordy zyčny, litara i zachoŭvajecca. Tamu budziem pa‑raniejšamu pisać: harinśpiektar, kontrideja, piedinstytut i inš.
Adznaču, što ŭ kamisiju za čas pracy nad prajektam zakonu pastupiła šmat prapanoŭ, mnohija ź jakich znajšli adlustravańnie ŭ jaho źmieście. Ale ž nia ŭsie. Ciažka pahadzicca, a tym bolej jasna patłumačyć, čamu patrebna prymać źmieny nakštałt: pisać kamandovačny zamiest zvykłaha i zrazumiełaha kamandzirovačny, ci ceź zamiest cezij, prezid zamiest prezidyum, abo pry skaračeńni słoŭ Biełaruski dziaržaŭny ŭniviersitet pieratvarać u BdzU. (Darečy, kali imia abo imia pa baćku pačynajucca z dyhrafa Dz, to inicyjałam budzie vystupać tolki litara D: Dźmitryj Dźmitryjevič — D.D.). Biełaruskaja mova sapraŭdy «miakkaja», ale navošta ž «pierasolvać», amal usiudy ŭstaŭlajučy miakki znak. Naprykład: ściah, śnieh, raźjadnoŭvacca, śviacicca, praśpiekt.
Našy ŭłasnyja prapanovy taksama nia ŭsie prajšli. Nie atrymałasia pakul usie słovy ŭ nazvach Nacyjanalnaha schodu Respubliki Biełaruś i Pałaty pradstaŭnikoŭ Nacyjanalnaha schodu Respubliki Biełaruś pačynać ź vialikaj litary, bo, pa mierkavańni jurystaŭ, budzie supiarečańnie z Kanstytucyjaj Respubliki Biełaruś.
Kaniečnie, raspracavanyja praviły ŭ novaj redakcyi nie źniali ŭsie prablemy biełaruskaha pravapisu. Tak, sučasnaja moŭnaja praktyka maje patrebu ŭ bolš strohim vyznačeńni pravapisu kančatkaŭ čaścin movy (jabłyk ci jabłykaŭ, z zakonu ci z zakona, šmat narodu, ale tvorčaść naroda i h.d.), ale ž u praviłach nia znojdziem takoj infarmacyi, bo heta prablema nie artahrafii i tym bolš nie punktuacyi. Mabyć, patrebna ŭ budučym stvaryć asobny «tvor».
I ŭsio ž my spadziajomsia, što padrychtavany nami zakon stanie śviedčańniem dziaržaŭnaha rehulavańnia ŭ sfery moŭnaj palityki i praktyki, budzie sadziejničać stabilizacyi artahrafičnych norm biełaruskaj piśmovaj movy, zabiaśpiečyć adziny moŭny režym u školnaj adukacyi, adzinstva rodnaj movy ŭ drukavanych biełaruskamoŭnych vydańniach, što ŭ vyniku pavysić jaje prestyž u našym hramadstvie.
