 |
21 traŭnia — Dzień hienacydu čarkieskaha narodu, učynienaha Rasiejskaj imperyjaj. Hienacydu narodu, jaki pakinuŭ ślady i ŭ historyi Biełarusi. Piša Siarhiej Bohdan.
21 traŭnia — Dzień hienacydu čarkieskaha narodu, učynienaha Rasiejskaj Imperyjaj. U hety dzień u 1864 hodzie na miescy budučaj Krasnaj Palany adbyŭsia apošni niaroŭny boj čarkieskaha adździełu z rasiejskimi vojskami, čym skončyłasia šmathadovaja zachopnickaja vajna Rasiei na Kaŭkazie. U vyniku raźni čarkiesy pieratvarylisia z paŭtaramiljonnaj macniejšaj narodnaści rehijonu ŭ kupku plamionaŭ. Ślady kolišniaje słavy čarkiesaŭ možna adšukać nia tolki siarod kaŭkaskich skielaŭ, ale i ŭ historyi Biełarusi. U joj čarkiesy prysutničali, hrajučy zbolšaha stanoŭčuju rolu, ciaham stahodździaŭ.
Kaŭkaskija vajary hietmana Astroskaha
Možna mierkavać, što pieršyja čarkiesy źjavilisia ŭ našym krai razam ź inšymi pierasialencami z Uschodu, jakich (pamyłkova) pryniata zvać vyklučna tatarami. Tych z ChIV stahodździa zaprašali vialikija kniazi, zbolšaha jak vajennych specyjalistaŭ. Čarkiesy ŭ starabiełaruskaj movie nazyvalisia piacihorcami ad «Piacihorja» — vobłaści Kaŭkaza pamiž Cierakam i Kubańniu (ciapierašnija Kabardyna‑Bałkaryja, Karačajeva‑Čerkiesija i častkova Staŭrapolski kraj). Čarkiesaŭ siarod imihrantaŭ z Uschodu było niašmat, ale dziakujučy svajoj vajennaj technalohii jany mieli značny ŭpłyŭ.
Dziakujučy im u vojsku VKŁ źjaviłasia nadzvyčaj efektyŭnaja lohkaja piacihorskaja kavaleryja, što amal nia mieła brani, ale mieła admysłovyja dzidy. Paźniej jana farmavałasia ŭžo i z tutejšych tataraŭ dy inšaj šlachty, ale samaja ideja mieła kaŭkaskaje pachodžańnie. Chłopcy‑piacihorcy zhadvajucca i ŭ viadomaj pieśni pra pieramožnuju Aršanskuju bitvu z maskoŭskim vojskam:
- A ŭ niadzielku paranieńku
Stali chłopcy‑piacihorcy,
Kala rečcy na pryhorcy:
Hučać razam z samapałaŭ,
Ź siamipałych ad zapałaŭ.
U 1550‑1560‑hadoch adna z čarkieskich abłaściej — Kabarda traplaje ŭ zaležnaść ad Maskvy. Ratujučysia ad Ivana Žachlivaha, u 1562 hodzie piać kabardynskich kniazioŭ uciakajuć z Kaŭkaza ŭ Reč Paspalituju, razam z svaimi siemjami i vajarami. Maskoŭski tyran pasprabavaŭ viarnuć ich, ale piacihorcy, sustreŭšy dobry pryjom u karala, zastalisia ŭ našaj krainie. Balšynia ich užo była pravasłaŭnymi, ale niekatoryja byli pahancami. Paźniej naščadki vajaroŭ zastanucca pravasłaŭnymi, a kniazi stanuć katalikami.
Asabliva vyznačycca hieraizmam piacihorski kniaź‑pierasialeniec Ciemruk, što kamandavaŭ piacihorskimi charuhvami ŭ vojsku Rečy Paspalitaj. U krynicach zanatavana, što kali 13 krasavika 1572 hodu mahutnaje tureckaje vojska atakavała siły Rečy Paspalitaj u Małdovie, usie vojski Rečy Paspalitaj uciakli z pola boju i tolki Ciemrukova piacihorskaja charuhva zastałasia i vajavała, pakul inšyja nie ačomalisia i nie viarnulisia, kab spynić turkaŭ.
Kulturnaje ŭzajemadzieńnie pamiž čarkiesami i Rečču Paspalitaj było davoli rehularnym. Polski historyk B. Baranoŭski ŭ knizie «Rośsija, Polša i Pričiernomoŕje v XV‑XVIII vv.» (M.: Nauka, 1979) piša, što vopratka pasłoŭ Rečy Paspalitaj u XVII st. ničym nie adroźnivałasia ad hruzinskaj ci čarkieskaj. Karol Jan Sabieski apranaŭsia zazvyčaj u kaŭkaskuju vopratku. Pra toje, jakaja była moda ŭ krai čarkiesaŭ ci Hruzii, jon daviedvaŭsia ad pasłancaŭ. Siodły i konskaja vupraž taksama vyrablalisia pa čarkieskaj ci hruzinskaj modzie. Navat u XVII st., nahadvaje Baranoŭski, na vajskovaj słužbie Rečy Paspalitaj znachodziłasia «šmat čarkiesaŭ i inšych horcaŭ Kaŭkaza, jakich zvyčajna taksama nazyvali čarkiesami, piacihorcami, ludźmi z Beštaŭ» [heta synonimy kabardyncaŭ — uschodnich čarkiesaŭ] i h. d. Časam navat cełyja čarkieskija adździeły najmalisia na słužbu Rečy Paspalitaj. «Ich zasłuhi byli vialikija ŭ baraćbie z turkami i tatarami, i asabliva z švedami. Pra ŭpłyŭ čarkieskaha vajskovaha majsterstva na Reč Paspalituju moža kazać toje, prykładam, što ŭ litoŭskim vojsku XVII st. byli šmatlikimi tak zvanyja adździeły piacihorskaj kavaleryi. Mielisia taksama ŭzbrojenyja, a častkova i apranutyja na čarkieski kapył adździeły, u jakich słužyli hałoŭnym čynam palaki, biełarusy, ukraincy i lićviny».
Tamu časam ciažka zrazumieć z krynicaŭ, ci idziecca pra sapraŭdnych čarkiesaŭ, ci pra tutejšych žycharoŭ u čarkieskich pałkach. Piacihorcy druhoha typu (to bok tutejšyja) zhadvajucca i siarod udzielnikaŭ pachodu na Maskvu ŭ 1612‑m hodzie, pobač ź lisaŭčykami.
Paŭstańni — ad Biełarusi da Kaŭkaza
U paźniejšyja časy piacihorskija charuhvy isnavali taksama, ale piacihorskimi pačali nazyvać taksama pancyrnyja charuhvy, i ź ciaham času paniatki źmiašalisia. Paśla vajskovaj reformy 1776 hodu piacihorskija charuhvy byli pieraŭtvoranyja ŭ 2‑iu Piacihorskuju bryhadu nacyjanalnaj kavaleryi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (viadomuju jak Pinskaja, bo raźmiaščałasia ŭ Pinsku i vakolicach). Bryhada hieraična vajavała ŭ apošnija hady Rečy Paspalitaj suprać rasiejskaj armii i brała ŭdzieł u bitvie pad Miram, abaronie Vilni, abaronie varšaŭskaha pradmieścia Prahi dy bitvie pad Maciajovicami. Tak razam z krainaj zahinuła kaŭkaskaja tradycyja vojskaŭ VKŁ.
Nastupny raździeł stasunkaŭ z čarkiesami budzie napisany ŭžo ŭ XIX stahodździ. Tady vyhnancy ź ziemlaŭ byłoje Rečy Paspalitaj šukali paratunku paśla niaŭdałych antyrasiejskich paŭstańniaŭ u Brytanii, jakaja, u svaju čarhu, u 1830‑ch hadoch sprabavała pry dapamozie turkaŭ i sajuznych tym čarkiesaŭ adstajać svaje intaresy ŭ supraćstajańni ź Pieciarburham. Emihracyjnaje atačeńnia kniazia Adama Čartaryskaha ŭ hateli «Lambert» ź impetam imknułasia naładzić supracu z kaŭkaskimi narodami, ale misija Ludvika Źviarkoŭskaha i Kazimiera Hardona ŭ Čarkiesiju ŭ 1844 hodzie pravaliłasia.
Tolki na sychodzie Krymskaj vajny Francyi i Brytanii z Rasiejaj z brytanskaj padtrymkaj udałosia sfarmavać z dabraachvotnikaŭ i dezertyraŭ z rasiejskaha vojska 120‑asabovy adździeł artyleryi (6 harmataŭ) pad kamandavańniem Teafiła Łapinskaha. U lutym 1857 hodu hety adździeł vysadziŭsia z brytanskaha parapłava ŭ rajonie Hielendžyka i zasnavaŭ tam umacavanuju bazu, vakoł jakoj pačali źbiracca adździeły čarkiesaŭ. Ale ŭžo 20 červienia rasiejskija vojski vybivajuć Łapinskaha z bazy. Jon adstupaje z svaim adździełam u hory, dzie vajuje jašče niejdzie hod.
Historyja ekspedycyi Łapinskaha była niadoŭhaj i niaŭdałaj, bo čarkieskaje i dahiestanskaje supraciŭleńnie dažyvali ŭ toj čas svaje apošnija miesiacy. Vysłanaja Vitaldam Čartaryskim padčas paŭstańnia 1863 hodu na Kaŭkaz vajskovaja hrupa pałkoŭnika Klemiensa Praŭłockaha ŭžo naahuł nia mieła nijakich šancaŭ padbuchtoryć kaŭkazcaŭ na novaje paŭstańnie suprać Rasiei. Jana vysadziłasia ŭ Čarkiesii ŭ vieraśni 1863 hodu i dziejničała da sakavika 1864‑ha.
* * *
Čarkiesy zapłacili tady najvialikšuju canu za sprobu być svabodnymi — ich vybili ci zmusili da zabojčaj departacyi amal całkam. Heta byŭ pieršy takoha kštałtu hienacyd — arhanizavanaje vyniščeńnie narodu, jak takoha — u sučasnaj historyi śvietu. Jon byŭ bolš tatalny za nastupnyja Hienacyd armianaŭ i Hałakost habrejaŭ. Čarkiesy dahetul zmahajucca za vyžyvańnie, a złačynstva suprać ich zabytaje. Nakolki zabytaje — vidać zaraz, bo nikomu nia pryjdzie ŭ hałavu ładzić Alimpijadu ŭ Aśviencymie, ale ŭ Sočy i Krasnaj Palanie, budujučy stadyjony na mahiłach achviaraŭ hienacydu — kali łaska. Ci pamiataje chto pra čerkiesaŭ?
