Łukašenka, pry ŭsioj ekscentryčnaści i dzikaści jahonych palityčnych manier i movy, usio ž zakładaje padmurak, jaki pieražyvie jahonaje praŭleńnie. Piša Jan Maksimiuk.
Mnie ciažka pryhadać kaho‑niebudź ź lideraŭ sučasnaj biełaruskaj apazycyi, chto b nie zajmaŭ taho ci inšaha prymietnaha stanovišča ŭ palityčnym, sacyjalnym abo kulturnym žyćci Biełarusi da lipienia 1994 hodu, kali da ŭłady pryjšoŭ prezydent Alaksandar Łukašenka.
Stanisłaŭ Šuškievič u toj čas, kali Łukašenka pačaŭ svaju palityčnuju karjeru, byŭ staršyniom Viarchoŭnaha Savietu Biełarusi, i mienavita Šuškievičaŭ podpis staić pad pahadnieńniami, jakija paznačyli saboj kaniec Savieckaha Sajuzu. Lavon Barščeŭski ź Biełaruskaha Narodnaha Frontu ŭ 1991—95 h. byŭ deputatam VS razam sa svaimi paplečnikami Zianonam Paźniakom i Jurasiom Bieleńkim. Anatol Labiedźka, lider Abjadnanaj hramadzianskaj partyi, taksama byŭ deputatam VS taho samaha sklikańnia. Sacyjał‑demakrat Alaksandar Kazulin byŭ namieśnikam ministra adukacyi va ŭradzie Viačasłava Kiebiča. Druhi sacyjał‑demakrat Mikoła Statkievič byŭ zasnavalnikam Biełaruskaha zhurtavańnia vajskoŭcaŭ. Mabyć, tolki Alaksandar Milinkievič byŭ u dałukašenkaŭskuju epochu amal nieviadomy, zajmajučy pasady ŭniversyteckaha vykładčyka i namieśnika staršyni Haradzienskaha harvykankamu.
Praz čatyrnaccać hod, paśla seryi maštabnych palityčnych niaŭdačaŭ, my bačym na čale biełaruskaj apazycyi praktyčna tych samych ludziej. Ale kali čatyrnaccać hod tamu hetyja palityki mahli mabilizavać u Miensku na vuličnyja akcyi pratestu suprać režymu 50 000 čałaviek, dyk siońnia i 2000 ličacca vialikim pośpiecham. «Kanflikt pakaleńniaŭ» pamiž apazycyjnymi liderami‑»veteranami» i maładymi biełarusami źjaŭlajecca adnoj ź istotnych pryčynaŭ vyklučnaj słabaści sučasnaj biełaruskaj apazycyi. Choć možna taksama śćviardžać, što nia mienš važnyja pryčyny marhinalizacyi apazycyjnaha ruchu i navat źviadzieńnia jaho da roli savieckaha dysydenctva palahajuć u adsutnaści adekvatnaj palityčnaj stratehii z boku apazycyi i zdolnaści režymu siak‑tak patraplać asnoŭnym patrebam dy čakańniam moładzi.
Viera ŭ Jaho Vialikaść Kryzis
U apošniaj onłajn‑kanferencyi na radyjo «Svaboda» Mikoła Statkievič vykazaŭ mierkavańnie bolšaści biełaruskich apazycyjnych lideraŭ, zajaviŭšy, što źmieny ŭ siońniašniaj Biełarusi mahčymyja tolki ŭ vypadku palityčnaha kryzisu padčas prezydenckich vybaraŭ. «Rašučyja dziejańni paŭtary tysiačy demanstrantaŭ va ŭmovach, kali ŭłada zachoŭvaje subardynacyju, niemahčymyja, — skazaŭ Statkievič. — Ale jość adna noč u piać hadoŭ, kali subardynacyja ŭładaŭ, tak by mović, chistajecca. Heta noč palityčnych cudaŭ. Heta — noč prezydenckich vybaraŭ».
Usie apošnija taktyčnyja kroki apazycyi adpaviadali hetamu stratehičnamu pryncypu. Za čas łukašenkaŭskaha kiravańnia značnyja finansavyja, arhanizacyjnyja i infarmacyjnyja resursy byli kinutyja apazycyjaj hałoŭnym čynam na try palityčnyja kampanii — prezydenckija vybary 2001 i 2006 hadoŭ, a taksama referendum 2004 hodu, što mieŭ na mecie źniać dla Łukašenki abmiežavańnie na kolkaść prezydenckich terminaŭ. Vybary ŭ nacyjanalny schod u 2000 i 2004 hadach razhladalisia apazycyjaj jak mienš važnyja, i ŭžo zusim nichto, vidać, nie ŭspaminaje pra kampanii pa vybarach u miascovyja saviety, jakija Biełaruś pieražyvała ŭ 1999, 2003 i 2007 hadach.
Nia dziŭna, što ŭ chodzie vyšejzhadanych kampanij pa vybarach prezydenta rola maładych aktyvistaŭ apazycyi abmiažoŭvałasia zboram podpisaŭ, raspaŭsiudžvańniem ahitacyjnych materyjałaŭ i samaje hałoŭnaje — udziełam u vuličnych pratestach. Tym časam ich starejšyja kalehi prymali rašeńni adnosna raźmierkavańnia resursaŭ i pradstaŭlali Biełaruś za miažoj. U apazycyjnaj moładzi praktyčna nie było mahčymaści prajavić ułasnyja palityčnyja ambicyi. Z druhoha boku, parlamenckija i miascovyja vybary davali kudy lepšyja mahčymaści dla raźvićcia miascovych palityčnych inicyjatyvaŭ i nabyćcia palityčnaha dośviedu moładzievymi aktyvistami, jakija mahli pretendavać na miescy deputataŭ. Adnak ich starejšyja kalehi byli zacikaŭlenyja tolki ŭ symbaličnym udziele ŭ takich kampanijach (asabliva ŭ bujnych haradach), pakolki ličyli poŭnamaštabny ŭdzieł u parlamenckich vybarach, nie havoračy ŭžo pra miascovyja, pustoj trataj času i siłaŭ. Takim čynam, kanflikt pakaleńniaŭ u biełaruskaj palityčnaj apazycyi ŭsio bolšaŭ i bolšaŭ — hałoŭnym čynam dziela sumnieŭnaj palityčnaj stratehii, jakaja addavała pieravahu praviadzieńniu palityčnych źmienaŭ źvierchu pierad raźvićciom nizavych inicyjatyvaŭ.
Ci prajhraje apazycyja bitvu za moładź?
Havoračy pra represiŭny charaktar łukašenkaŭskaha režymu, my pavinny vyrazna ŭśviedamlać, što jaho aparat padaŭleńnia skiravany amal vyklučna na patencyjalna efektyŭnuju antyŭradavuju dziejnaść u peryjad bujnych palityčnych kampanijaŭ, a taksama na tych hramadzian, jakija sprabujuć danieści «apazycyjny virus» da bolš šyrokich sacyjalnych słajoŭ. U astatnich adnosinach kulturnaje i intelektualnaje žyćcio Biełarusi charaktaryzujecca adnosnaj svabodaj. Prynamsi, dziaržaŭny kantrol nad «apalityčnaj» kulturnaj dy intelektualnaj dziejnaściu ŭ niedziaržaŭnym sektary słaby. Inšymi słovami, žyćcio ŭ sučasnaj Biełarusi dalokaje ad zatchłaj i pryhniatalnaj atmasfery brežnieŭskaha SSSR.
Isnuje cikavaja analohija pamiž palityčnym klimatam u siońniašniaj Biełarusi i Polščy pačatku 1980‑ch, paśla ŭviadzieńnia vajennaha stanovišča i zabarony «Salidarnaści». Polskija kamunistyčnyja ŭłady, trymajučy pad pilnym nahladam čalcoŭ i prychilnikaŭ «Salidarnaści», u značnaj stupieni asłabili svoj kantrol u kulturnym i sacyjalnym žyćci. Takija dvuchabličnyja zachady ŭ pieršuju čarhu, vidać, byli zaklikanyja praduchilić dałučeńnie da palityčnaj dziejnaści polskaj moładzi dy izalavać apošniuju ad upłyvu palityčnaj apazycyi. U 1980‑ia raptam była źniataja zabarona na raźvićcio ajčynnaj rok‑muzyki, i stała namnoha praściej atrymać zamiežny pašpart, kab vyjechać za miažu. Ahulnaj u toj čas była dumka, što polskija kamunisty śviadoma šturchajuć maładych ludziej da pošukaŭ uciechi ŭ harełcy, seksie, narkotykach i rok‑muzycy albo da emihracyi — zamiest uklučeńnia ŭ palityčnaje ci hramadzkaje žyćcio.
Sučasny biełaruski režym, jak vyhladaje, imkniecca naśledavać takomu padychodu. Maładyja biełarusy, jakija chočuć arhanizavać sietku nazirańnia za vybarami, pieraśledujucca pavodle artykułaŭ Kryminalnaha kodeksu ab teraryźmie, u toj čas jak ustupleńnie ŭ pradziaržaŭny Biełaruski respublikanski sajuz moładzi prapahandujecca praz uvieś čas ich navučańnia i pracoŭnaj dziejnaści. U svaju čarhu, viadomyja biełaruskija rok‑muzykanty, źjaŭleńnie jakich na radyjo i telebačańni raniej było zabaronienaje, niečakana zaprašajucca ŭ prezydenckuju Administracyju, dzie atrymlivajuć prapanovu ab «amnistyi» naŭzamien admovy ad udziełu ŭ apazycyjnych mierapryjemstvach.
Nakolki paśpiachovaja hetaja vybaračnaja palityka bizuna i piernika? Niekatoryja sacyjalahičnyja dadzienyja ŭskosna pakazvajuć, što, mahčyma, davoli paśpiachovaja. Pavodle apytańnia, praviedzienaha ŭ sakaviku Niezaležnym instytutam sacyjalna‑ekanamičnych i palityčnych daśledavańniaŭ (NISEPD), jaki ciapier pracuje ŭ Vilni, 64% biełarusaŭ ličać, što palapšeńnie ekanamičnaj sytuacyi ŭ ichnaj krainie źjaŭlajecca bolš važnym, čym zachavańnie niezaležnaści; 24% majuć procilehłaje mierkavańnie. Pry hetym siarod respandentaŭ va ŭzroście 18—29 hadoŭ hetyja pakazčyki składajuć adpaviedna 71% i 22%. NISEPD, jaki pravodzić hruntoŭnyja apytańni hramadzkaj dumki ŭ Biełarusi dvojčy ŭ hod, robić vysnovu, što hetyja dadzienyja śviedčać pra rost u biełaruskim hramadztvie «merkantylizmu» i «prahmatyzmu» za košt «patryjatyzmu».
Apazycyja niaspynna pieraścierahaje, što palityka Łukašenki pryviadzie da ekanamičnaj, a zatym i palityčnaj aneksii Biełarusi Rasiejaj, ale źviestki NISEPD pakazvajuć, što pieravažnaja bolšaść biełarusaŭ nie pieražyvajuć z hetaj nahody. Bolš za toje, maładyja pakaleńni — sacyjalna bolš mabilnyja i lepš adukavanyja — zdajecca, navat mienš zakłapočanyja losam nacyjanalnaj niezaležnaści, čym ichnyja starejšyja suajčyńniki. Čamu?
Pieršym prychodzić u hałavu adkaz, što Łukašenku sapraŭdy ŭdałosia vyhadavać maładych prahmatykaŭ, jakija bolš turbujucca pra svoj straŭnik, čym pra nacyjanalny honar. Pa praciahłym razvažańni davodzicca taksama dapuścić, što maładyja pakaleńni biełarusaŭ, mabyć, nia ličać mahčymuju stratu niezaležnaści za Łukašenkam, pra jakuju ŭvieś čas havoryć apazycyja, realnaj pahrozaj dla svajoj krainy ci dla siabie asabista. Ich bolš chvaluje ekanamičny spad, aktualny siońnia dla mnohich hramadztvaŭ — jak aŭtarytarnych, tak i demakratyčnych. U lubym vypadku, źviestki NISEPD — heta kiepskaja navina dla apazycyi z punktu hledžańnia perspektyvaŭ pašyreńnia jaje ŭpłyvu siarod moładzi.
Patrebna (jak minimum) novaja mova
Čamu mnohija maładyja biełarusy ŭsprymajuć Łukašenku jak dabradzieja, a nia jak tyrana?
Pierš za ŭsio tamu, što jon prapanoŭvaje moładzi niešta važnaje i kaštoŭnaje dla jaje ŭ abmien na palityčny kanfarmizm. Hałoŭnymi «padarunkami» režymu dla maładych ludziej źjaŭlajucca biaspłatnaja adukacyja, svaboda pieramiaščeńnia (u tym liku mahčymaść zamiežnych pajezdak) i ŭsio bolš pryvabnyja perspektyvy praciahu prafesijnaj karjery ŭ Biełarusi, pakolki ekanomika pavolna, ale niaŭchilna pieražyvaje «aŭtarytarnuju» madernizacyju.
Kali dźvie traciny biełarusaŭ ličać najaŭnuju palityčnuju sytuacyju biaśpiečnaj i stabilnaj, apazycyi varta pierahledzieć svaje palityčnyja mety — ci prynamsi svaju movu, — kali jana žadaje zachavacca jak upłyvovaja palityčnaja hrupa, nie havoračy ŭžo pra zdabyćcio tych ci inšych ryčahoŭ u systemie ŭłady.
Mnie zdajecca, hałoŭnaj pieradumovaj takoha pierahladu pavinna stać pryznańnie z boku apazycyi, što Łukašenka, pry ŭsioj ekscentryčnaści i dzikaści jaho palityčnych manier i movy, mahčyma, usio ž zakładaje svajho rodu padmurak, jaki pieražyvie jaho praŭleńnie. Pa sutnaści, hetym padmurkam źjaŭlajucca palityčnyja i ekanamičnyja instytuty niezaležnaj dziaržavy. Prynamsi, ciapier užo nikoha nia treba pierakonvać, što siońniašniaja Respublika Biełaruś jak minimum nia horšaja za ŭčarašniuju BSSR.
Kali takaja pieraacenka adbudziecca, apazycyjnym partyjam budzie praściej zvyknucca z dumkaj, što baraćba za deputackija mandaty ŭ miascovych savietach abo nacyjanalnym schodzie — nia mienš važnaja sprava, čym udzieł u prezydenckaj kampanii. Biełaruskaja apazycyja moža pastupova pazbavicca ad svajoj palityčnaj źniavieranaści i pastavić sabie na słužbu talenty i enerhiju ŭsio bolš prahmatyčnych maładych pakaleńniaŭ, jakija chočuć lepšaha žyćcia dla siabie ciapier, a nie dla svaich dziaciej i ŭnukaŭ u pryvidnaj budučyni.
Jan Maksimiuk — analityk i eseist. Naradziŭsia na Biełastoččynie, etničny biełarus. Žyvie ŭ Prazie.
