Hazeta «Źviazda» zładziła kruhły stoł na temu prablemaŭ adnaŭleńnia histaryčnaha centru Mienska. U časie dyskusii prahučali mierkavańni jak aficyjnych asobaŭ, tak i aŭtaraŭ alternatyŭnych prajektaŭ.
Zaŭsiody, kali padarožničaju i pryjazdžaju ŭ novy horad, idu znajomicca z im — hulaju pa vułkach siarod starych nizieńkich damkoŭ, jakija bačyli šmat taho, pra što potym napisali ŭ knihach. Stary horad zaŭsiody bolš cikavy i ŭtulny za sučasnyja kvartały — heta adčuvajuć haradžanie ŭ luboj krainie. Mienavita pa ich, a nie pa sučasnych zabudovach, miarkujuć hosci pra pryhažość horada, naroda, jaki ich stvaryŭ, i pra samu krainu.
U starych budynkach — napałovu razburanych ci jašče žyvych — jość toje, što dazvalaje čałavieku spascihnuć tajamnicy času. I hledziačy na reštki zamkaŭ, siadzibaŭ i damkoŭ ja z zadavalnieńniem dumaju pra toje, jakoje bahaćcie maju. Pomniki historyi i kultury niejkim čynam naležać mnie i majoj siam'i: mahčyma, praca maich prodkaŭ spryjała tamu, kab kvitnieli siadziby, budavalisia sabory, uznikali pryhožyja pałacy. A ich reštki, — pomniki mnohim pakaleńniam maich prodkaŭ taksama.
Tak dumaju nie tolki ja — u Biełarusi šmat ludziej, jakija cikaviacca historyjaj i jakija aktyŭna ŭsprymajuć usio, što adbyvajecca vakoł našych pomnikaŭ, naprykład, pry rekanstrukcyi Vierchniaha horada ŭ stalicy. Ich možna zrazumieć: usio, što naležyć dziaržavie, naležyć i kožnamu kankretnamu hramadzianinu hetaj dziaržavy. Niemahčyma być volnym ad minułaha svajoj krainy — niezaležna ad taho, ci ty krajaznaŭca, ci nastaŭnik, ci školnik, ci čynoŭnik, jaki na dziaržaŭnaj słužbie pavinien kłapacicca pra zachavańnie taho, što jamu davieryli ludzi. Mienavita tamu ŭ redakcyi «Źviazdy» sabralisia asoby, zacikaŭlenyja ŭ adnaŭlenni histaryčnaha centra Minska. Staršynia Dobraachvotnaha tavarystva achovy pomnikaŭ Astapovič nie zmoh pryjsci i prysutničaŭ na «kruhłym stale» virtualna. Heta była jašče adna sproba suadniesci pazicyi ŭładnych struktur i pradstaŭnikoŭ hramadskasci, i choć havorka časam pierarastała ŭ dyskusiju, mienavita balučyja pytanni dazvolili zrazumieć, što ŭ hetaj spravie nie moža być supraćlehłych bakoŭ užo choć by tamu, što ŭ nas va ŭsich ahulnaja spadčyna.
1. Płany adnaŭleńnia
— Čym kiravalisia, kali vybirali prajekt rekanstrukcyi centra Minska?
Alaksandr Andrončyk, načalnik upraŭleńnia dobraŭparadkavańnia i haradskoha dyzajnu Kamiteta architektury i horadabudaŭnictva Minskaha harvykankama:
U 2004 hodzie pryniaty Ŭkaz Prezidenta, u jakim zaćvierdžany miežy histaryčnaha centra, na padstavie čaho pryniataja kompleksnaja prahrama ab jaho restaŭracyi, rekanstrukcyi i razvicci. Hetaja prahrama zaćvierdžana pastanovaj Savieta Ministraŭ. Byŭ praviedzieny konkurs na lepšy prajekt razvićcia i restaŭracyi histaryčnaha centra, paśla raspracavany detalny płan, na asnovie jakoha viaducca ŭsie raboty. Jon prajšoŭ hramadskaje abmierkavańnie ŭ Minsku, usie mahli daviedacca pra hety prajekt. Prezident jaho ŭchvaliŭ i zaćvierdziŭ. Zakazčykam ŭsich rabot u histaryčnym centry vyznačana «Minskaja spadčyna» — adkaznaja praca pavinna być u adnych rukach, inakš vielmi ciažka zrabić heta kompleksna. Važna, kab atrymałasia celnaja karcina, i centr adnaŭlaŭsia ŭ adpaviednasci z zakanadaŭstvam ab achovie historyka-kulturnaj spadčyny.
Dzmitryj Bubnoŭski, namiesnik načalnika Architekturna-kanstruktarskaj majsterni № 4 UP «Minskprajekt», hałoŭny architektar prajekta detalnaha płana histaryčnaha centra h. Minska:
U konkursie na raspracoŭku prajekta detalnaha płana ŭdzielničali niekalki viadučych prajektnych arhanizacyj našaj krainy. UP «Minskprajekt», jakoje vyjhrała konkurs, atrymała zakaz na raspracoŭku prajekta detalnaha płana histaryčnaha centra h. Minska. Zvažajučy na toje, što vyrašeńnie prablem kompleksnaha zachavańnia architekturnaj spadčyny našaha horada źviazana z vyrašeńniem šerahu zadač vielmi śpiecyfičnaha charaktaru (transpartnaja prablema, bałans terytoryi i h.d.), bolšaść raździełaŭ prajekta hienieralnaha płana raspracavaŭ instytut «Minskhrada» na subpadradzie ŭ «Minskprajekta». Ci źniaŭ prajekt detalnaha płana ŭsie prablemy? Na žal, nie. Nastupstvy realizacyi bolš rannich horadabudaŭničych rašeńniaŭ akazalisia vielmi ciažkimi. Histaryčny centr horada Minska zaraz raśsiečany asnoŭnymi mahistralami: vulica Niamiha i Bahdanoviča z adnaho boku, a z druhoha — praśpiekt Pieramožcaŭ i vulica Lenina. Hety padzieł pieraškadžaje piešachodnym suviaziam, uspryniaćciu ansambla. Značnaja častka zabudovy stračana, što paŭpłyvała na charaktar asiarodździa. Peŭnyja prapanovy pa pieraadolenni stanovišča, jakoje skłałasia ŭ prajekcie detalnaha płana, dadzieny. Liču, što ich realizacyja budzie nie apošnim, ale značnym krokam u zachavanni i adradženni centra našaj stalicy.
Michaił Žych, hałoŭny inžynier KUP «Minskaja spadčyna»: Hetaja sproba pieraŭtvaryć histaryčny centr — užo treciaja dla horada Minska. Pieršuju sprobu rabili architektary adrazu paśla vajny, jana akazałasia niaŭdałaj: budaŭniki asnoŭnuju ŭvahu nadavali mahistralam i praśpiektam. U kancy 70-ch hadoŭ pačatku 80-ch była druhaja sproba, jana častkova zakranuła zabudovy, jakija zastalisia ŭ spadčynu. Zrabili Trajeckaje pradmieście. Pryjšła čarha «Vierchniaha horada». I narešcie sučasny krok — heta pieršy kompleksny padychod u adnaŭlenni i rehienieracyi histaryčnaha centra horada. Jon vyznačyŭ miežy, rehłamienty zabudovy, padychody da adnaŭleńnia staroha horada. Spačatku była praviedziena łakalizacyja abjektaŭ, jakija ŭvajšli ŭ spis historyka-kulturnaj spadčyny. Vyrašałasia, jak ich adnaŭlać — ci restaŭravać, ci rekanstrujavać, ci prymianić i pieršaje, i druhoje ŭ kompleksie. Dalej pajšło takoje paniaćcie, jak adnaŭleńnie zabudoŭ. Tamu što cełyja budynki i kvartały histaryčnaha centra ŭ roznyja epochi byli stračanyja. My majem vopyt, jak heta možna adnavić u adzinym ansambli. Kompleksny padychod prymienieny ŭpieršyniu pry adnaŭlenni centra horada nie tolki ŭ našaj respublicy, ale i ŭ Jeŭropie ŭ cełym. U Varšavie niekali sprabavali zrabić rekanstrukcyju histaryčnaha centra, a zrabili adno Staroje miesta. U Vilniusie zrabili niekalki vulic i placovak. A my zamachnulisia na ŭvieś histaryčny centr, pry hetym majučy kałasalnyja prablemy z-za transpartnych patokaŭ i druhich nakładaŭ času.
Anton Astapovič, staršynia Dobraachvotnaha tavarystva pa achovie pomnikaŭ: Kali havaryć pra płany dziaržavy, to treba havaryć pra tyja horadabudaŭničyja i narmatyŭnyja dakumienty, na padstavie jakich i pavinna pravodzicca praca ŭ histaryčnym centry. Mienavita jany nakiravanyja na nadańnie Minsku jeŭrapiejskaha imidžavaha ŭzroŭniu. Sprava ŭ tym, jak jany vykonvajucca.
Uładzimir Papruha, architektar, aŭtar alternatyŭnaha prajekta: Ukaz Prezidenta № 330 u jurydyčnym sensie źjaŭlajecca karektnym dakumientam. Ale paźniej prymalisia rašenni, jakija pierakreslivajuć pastaŭlenyja ŭ im zadačy. Hałoŭnyja prablemy centra Minska nie ŭ transpartnym patoku, a, miarkuju, u sposabie vyrašeńnia prablem. Kali pamiatajecie, usio pačałosia z budaŭnictva «Parkinha» na Niamizie, jaki dekłaravaŭsia jak abjekt parkoŭki, ale nasamreč źjaŭlajecca handlovym kompleksam, jaki nie daje histaryčnamu centru nivodnaha parkovačnaha miesca, bolš za toje, ściahvaje siudy dadatkovyja transpartnyja patoki, jakija pa ŭsich horadabudaŭničych rehłamientach treba vyvodzić.
Asnoŭnyja pałaženni Kancepcyi Detalnaha płana dakładna kanstatujuć, što prajektnyja prapanovy skiravanyja na vyrašeńnie zadač skaračeńnia intensiŭnasci tranzitnaha transpartu i vyvad z hetaj teratoryi abjektaŭ, jakija stvarajuć prablemnyja situacyi. Što ž my majem u vyniku praktyčnaj realizacyi? Namiesnik dyrektara instytuta «Minskhrada» Ja.Ł. Linievič, z lista sa sprobaj ekśpiertyzy kompleksnaha prajekta rehienieracyi histaryčnaha centra Minska Tavarystva achovy pomnikaŭ, śviedčyć, što siońnia «praciahvajecca praces pavieličeńnia metavych transpartnych patokaŭ u histaryčny centr, tamu što tut intensiŭna raźmiaščajucca bujnyja hramadskija kompleksy». Dzie łohika? Jak vykonvajucca zaćvierdžanyja dziaržaŭnyja prahramy?
Kali da 2005 h. 98 pracentaŭ usiaho transpartu praz histaryčny centr składaŭ tranzit, to siońnia nasupierak pryniatym rašeńniam my atrymlivajem tut metavyja transpartnyja patoki. Vyviesci nieŭłascivy tranzit z histaryčnaha centra nie ŭjaŭlaje nijakaj ciažkasci. «Minskhrad» pačaŭ prajektavać schiemu transpartnaha kalca. Kali b my sistemna pajšli dalej hetym šlacham, to vyjšli b u farmat asvajeńnia histaryčnaha centra ŭ narmalnym rabočym režymie, nie parušajučy ni mietadałohiju, ni Zakon. I Minsk moh by zrabicca kulturnaj Miekkaj.
Bubnoŭski: Prajektam Detalnaha płana pryniaty ceły šerah śmiełych krokaŭ u častkovym vyrašenni hetaj prablemy. Ale ad źjezdaŭ z praśpiekta Pieramožcaŭ na Niamihu i na Bahdanoviča horad pakul što pazbavicca nie moža. Mahčyma, daviadziecca prymać bolš radykalnyja rašenni, i jany buduć źviazanyja z namnoha bolš zatratnaj častkaj. U svoj čas isnavała ideja zrabić transpartny prakoł pad praśpiektam Niezaležnasci i navat pry budaŭnictvie mietro była zakładziena asnova dla taho, kab heta možna było kali-niebudź ažyćciavić. Na žal, realizacyja hetaj zadumy źviazanaja ź vialikimi zatratami.
Andrončyk: Viadoma ž, usie razumiejuć, što centr pavinien stać adzinym cełym, kab jaho nie raśsiakali darohi, heta zadača na pierśpiektyvu. Ciapier my robim pakul toje, što možna zrabić, tamu što horad žyvie. Pryjdzie čas — prakoły zrobim, jość takija prapanovy. Ale dla hetaha patrebny čas. Ciapier, kali zakryć centr, u horadzie budzie kałaps.
— Centr Minska — heta najpierš pomniki, jakija zachavalisia. Mienavita staroje miesta źjaŭlajecca honaram luboj jeŭrapiejskaj stalicy, bo pa im bačna, jakuju historyju maje narod. Jak tut nie dumać pra kaštoŭnaść kožnaha budynka?
Žych: Sapraŭdy, nam davodzicca viesci pracy pa rekanstrukcyi histaryčnaha centra, majučy kałasalnyja prablemy z-za transpartnych patokaŭ, mietro, jakija pierasiakajuć hetaje asiarodździe. I ŭ hetych umovach treba adnaŭlać usiu inžyniernuju infrastrukturu, jakuju nieabchodna ŭličyć na pierśpiektyvu, ŭsie abjekty i zabudovy patrabujuć rašeńniaŭ, jak zabiaśpiečyć ich ciepłynioj, elektraenierhijaj, i tak dalej. Uznikaje ceły kompleks pytańniaŭ pry pracy z kožnym kankretnym budynkam. Ale my ŭžo majem cełyja plamy ŭ horadzie, pa jakich bačna, što jon adnaŭlajecca. 13 abjektaŭ historyka-kulturnaj spadčyny ŭžo adnoŭleny paśla zaćviardžeńnia prajekta Detalnaha płana. 47 abjektaŭ znachodziacca na roznych stadyjach inviestycyjnaha cykła.
Papruha: Hałoŭnaja zadača achovy spadčyny — dbać pra toje, kab jana była pieradadziena nastupnym pakaleńniam va ŭsim bahacci jaje aŭtentyčnasci. Nazavicie choć adzin abjekt ź siońniašnich 47, jaki padpadaje pad vykanańnie hetaj zadačy? Stary Minsk častkova byŭ zniščany ŭ asnoŭnym u 70-ja hady sa znosam Niamihi, ale i da 2005 hoda hetaja terytoryja ŭtrymlivała śviedčanni historyi — u padmurkach, u histaryčnaj płanirovačnaj struktury vulic, aŭtentyčnaj zabudovie i archieałohii. Heta i jość apiryšča dla praviadzieńnia adnaŭlenčych rabot. Ale mienavita ŭsio pieraličanaje biez nijakaha vyvučeńnia i navukovaj fiksacyi voś užo treci hod vyvozicca na śmietnik, «vyzvalenaja» ž prastora zapaŭniajecca abjektami, jakija nie majuć ničoha ahulnaha ź dziejańniami, dazvolenymi zakonam u dačynienni da historyka-kulturnych abjektaŭ. Našaja siońniašniaja stalica starejšaja za Varšavu, za Maskvu, za Vilnius, za Bierlin. Kali nie ŭviesci praces siońniašniaha adnaŭleńnia ŭ pravavoje pole, u nas nie budzie nadalej nijakich arhumientaŭ, kab pierakanać u hetym navat samich siabie. Dahetul niama ni historyka-architekturnaha apornaha płana, ni zaćvierdžanych achoŭnych zonaŭ, nie robicca navukovaja fiksacyja taho, što sotniami samazvałaŭ štodzionna adsiul vyvozicca, ni stratahrafii padmurkaŭ byłoj tut koliś vysokaščylnaj haradskoj zabudovy, ni ich hieadezičnaj pryviazki. Zniščajecca navat tearetyčnaja mažlivaść dalejšaha vyvučeńnia histaryčna-płanirovačnaj struktury Minska va ŭsie časy jahonaha isnavańnia. U vyniku, my atrymajem na hetym miescy čystaje pole ŭ histaryčnym sensie.
Bubnoŭski: U skład horadabudaŭničaha prajekta była ŭklučana davoli padrabiaznaja histaryčnaja daviedka, jakaja achoplivała praktyčna ŭsiu terytoryju histaryčnaha centra: byŭ zrobleny histaryčny zrez, vyjaŭlena, dzie była jakaja placoŭka, čyja na joj była majomaść, jakija pabudovy isnavali, što z ich zachavałasia. Praviedziena invientaryzacyja zabudovy: pryznana, što peŭnyja abjekty źjaŭlajucca cikavymi, a ad peŭnych navabudaŭ, jakija skažajuć asiarodździe, daviadziecca pazbaŭlacca ź ciaham času. Na hetym kampietencyja detalnaha płana kančajecca i dalej nastupaje prajektavańnie pa kožnym z abjektaŭ restaŭracyi, albo pa adnaŭlenni strat. Kali nazyvać rečy svaimi imionami, nazvanaje adnaŭleńnie usio ž adnosicca da novaha budaŭnictva. Tym nie mienš, bieź jaho absalutna nie mahčyma adnavić charaktar zabudovy, jaki sam pa sabie — biassprečnaja kaštoŭnaść. Pravodzić hetuju rabotu na sto pracentaŭ artadaksalna ŭ horadzie Minsku składana. Uziać choć by da ŭvahi prykład razburanaj Niamihi. Siońniašniaja prajeznaja častka vulicy prakładziena pa froncie byłoj zabudovy. Adnavić jaje litaralna na svaim miescy niemahčyma. Davodzicca šukać inšyja varyjanty. Paŭsiudna pryniataja pracedura vykanańnia rabot (kompleksnyja navukovyja daśledavanni — navukova abhruntavany prajekt — restaŭracyja, rekanstrukcyja, z adaptacyjaj dla dalejšaha vykarystańnia) pravodzicca ŭ dačynienni da kožnaha kankretnaha abjekta. Kali pracuješ z kankretnym abjektam, to ŭ pracesie raboty vyjaŭlajucca peŭnyja dadatkovyja źviestki, bolš detalova vyvučajecca techničny stan. Z-za niezdavalniajučaha techničnaha stanu architektaram časta davodzicca prymać niepapularnyja rašenni.
2. Zona spatyknieńnia
Papruha: Histaryčnyja abjekty centra Minska ŭniesieny ŭ Dziaržaŭny spis historyka-kulturnaj spadčyny. Pierad płanavańniem luboj horadabudaŭničaj aktyŭnasci na terytoryi pomnika pavinny być zaćvierdžany adpaviednyja achoŭnyja zony — jak Histaryčnaha centra, tak i jaho asobnych abjektaŭ. Što takoje «achoŭnaja zona», u savieckim zakanadaŭstvie było prapisana ad «a» da «ja». U rasijskim zakanadaŭstvie ŭsio heta jość i dahetul. Taja samaja raspracoŭščyca prajekta Detalovaha płana z 2000 pa 2001 hod padrychtavała kompleksny prajekt achoŭnych zonaŭ Minska. Niahledziačy na toje, što hety prajekt byŭ razhledžany i ŭchvaleny, jon tak i nie byŭ zaćvierdžany Minharvykankamam...Čamu?
Bubnoŭski: Sajuznaja instrukcyja pra achoŭnyja zony — heta prykładna staronak piać dekłaratyŭnaha tekstu. Biełaruskaje zakanadaŭstva namnoha bolš kankretnaje. Pry hetym strat pa sutnasci nie dapuščana.
Astapovič: Samo razumieńnie achoŭnych zonaŭ u nas traktujecca advolna. Pa historyka-kulturnaj kaštoŭnasci «Histaryčny centr Minska» achoŭnych zonaŭ niama, niama ich i pa asobnych abjektach na hetaj terytoryi. Adpaviedna, usie vidy prac, što tam pravodziacca — niezakonnyja. U paćviardžeńnie svaich słoŭ budu spasyłacca na Zakon «Ab achovie historyka-kulturnaj spadčyny Respubliki Biełaruś» ad 09 studzienia 2006 hoda: «Režymami ŭtrymańnia i vykarystańnia zonaŭ achovy nieruchomych materyjalnych historyka-kulturnych kaštoŭnaściaŭ praduhledžvajucca abmiežavańnie abo poŭnaja zabarona dziejnasci, jakaja stvaraje pahrozu zachavańniu nieruchomych materyjalnych historyka-kulturnych kaštoŭnaściaŭ (ich navakolnamu asiarodździu) i ŭmovam ich utrymańnia i vykarystańnia».
Papruha: Kompleksnyja navukovyja daśledavanni, navukovaja fiksacyja zachavanaha i nastupny zaćvierdžany prajekt achoŭnych zonaŭ — heta pieršaje, z čaho pačynajecca navat dumka ŭ nakirunku jakoha b tam ni było adnaŭleńnia. Zakon ab achovie historyka-kulturnaj spadčyny prapisvaje, što navat u dačynienni da achoŭnych zonaŭ nie moža viescisia novaha budaŭnictva — my ž pravodzim novyja abjekty na terytoryi samich pomnikaŭ. Što takoje paśla hetaha «achoŭnaja zona» ci terytoryja rehulujemaj zabudovy? Kožny z pomnikaŭ patrabuje vykanańnia poŭnaj pracedury pry viadzienni horadabudaŭničaj dziejnasci: praviadzieńnia kompleksnych navukovych daśledavańniaŭ, zaćvierdžańnia achoŭnych zonaŭ, padrychtoŭki histaryčnaha apornaha płana jak asnovy dla dalejšych rabot. Dzie ŭsio heta? A my ŭžo kapajem, vyvozim kulturny płast, budujem. Navat biez naležnaha vyvučeńnia i nieabchodnaj fiksacyi. Narmatyŭna-pravavaja baza karektujecca pad patreby abjektaŭ, jakija znachodziacca ŭ stadyi zaćvierdžańnia.
Što achoŭvaje dziaržaŭny spis? Čatyry katehoryi paniaćciaŭ: histaryčnaja płanirovačnaja struktura, budynki i zbudavanni, łandšaft i kulturny płast. Pytańnia, u jakim abjomie ŭ našym siońniašnim histaryčnym centry adnaŭlajuć adno, druhoje ci treciaje, nichto z udzielnikaŭ pracesu navat sabie nie stavić.
Žych: Vy kažacie, što niama achoŭnych zonaŭ — a ja kažu, što jany jość. Jany prapisany i ŭ detalovym płanie i ŭ achoŭnych abaviazkach kožnaha pomnika, terytoryi. Nie ŭ našych intaresach i nie ŭ intaresach horada pryčyniać straty. Mietadałahičnyja asnovy vykonvajucca. Spačatku robicca kompleksnaje navukovaje daśledavańnie z pradstaŭleńniem histaryčnaj daviedki pa kožnym z abjektaŭ, pry nieabchodnasci idzie archieałahičny vyšuk, vyrašajecca, u što možna budynak pieratvaryć siońnia i tolki paśla hetaha robicca zadańnie na raspracoŭku prajektna-kaštarysnaj dakumientacyi. Vy majecie racyju, što prajekt detalovaha płana ŭ miežach histaryčnaha centra nielha było rabić tolki pa viadomych terytoryjach. U nas jość paniaćcie stračanych zabudoŭ, pa jakich niemahčyma było ŭ svoj čas pryniać adnaznačnyja rašenni, nieabchodna było praviesci bolš hruntoŭnaje daśledavańnie, i ciapier viadziecca raspracoŭka prajektaŭ rehienieracyi zabudoŭ. Heta datyčycca stračanych zabudoŭ u Rakaŭskim i ŭ Łaŭskim pradmieściach, u Vierchnim horadzie, na Zam-
čyščy. Pa vulicy Handlovaj my skončyli etap archieałahičnych vyšukaŭ i zaraz viadziom budaŭnictva mahistralnych inžyniernych sietak. Navukovaje aŭtarskaje i archieałahičnaje supravadžeńnie viadziecca pa kožnym abjekcie. Ale i pry hetym byvajuć siurpryzy, jak, naprykład, zdaryłasia ŭ adnym z budynkaŭ pa Kamsamolskaj, dzie adkryŭsia frahmient freskavaha žyvapisu, jaki zaraz budzie adnaŭlacca. I ni ciapierašnija mietadałohii, ni ŭzrovień našych daśledavańniaŭ nie vyjavili spačatku ŭsie asablivasci hetaha pomnika. Ale dla hetaha i jość abhruntavanaje kiraŭnictva pracami, kab apieratyŭna prymać rašenni ŭ pracesie restaŭracyi. A kali ŭznikajuć pytanni nakont vyviezienaha hruntu z budynkaŭ vulicy Revalucyjnaj, to kožny frahmient, znojdzieny ŭ pracesie archieałahičnych abśledavańniaŭ, padlahaje abmieram, fotafiksacyi i spravazdačy.
Papruha: Kali b rabisia kompleksnyja navukovyja daśledavanni, to, biezumoŭna, byŭ by znojdzieny toj całkam raspisany ścienavym rospisam pakoj, u jakim, darečy, rabiŭsia Prajekt detalovaha płana. Chto adkryŭ tuju fresku? Rabočyja, jakija bili elektryčnuju štrabu. Dyk heta jašče nie samy horšy prykład — hety pomnik źniesli tolki bolš čym napałovu, miž inšym, razam z najdaŭžejšaj z raspisanych ścien. A što adbyłosia z Revalucyjnaj, 17? Šmat hadoŭ pomnik ramantavaŭsia, a paśla taho, jak byŭ nakryty razabrany dach i ŭmantavanaja novaja stalarka, byŭ zniščany daščentu. Tam ža na rahu raniej stajała muravanaja histaryčnaja kamianica. Ci jość abmier jaje padmurkaŭ, na miescy jakich užo adlity bietonny piacimietrovaj hłybini katłavan? A kali kazać pra Handlovuju, to archieołahi tam i nie pracavali — ich puscili «ŭ dvary» ŭžo paśla taho, jak prakłali kalektar.
Žych: U nas jość narmatyŭnyja terminy, zhodna ź jakimi kalektar budzie prakładzieny. A jość i šmatlikija vyniki daśledavańniaŭ vulicy Handlovaj — archieałahičnyja znachodki. Najbolš cikavyja z ich — cehła z padmurkaŭ, jakaja niekali była vyviezienaja z pradmieściaŭ Varšavy, škło, posud, hančarnyja vyraby, niekatoryja elemienty zbrui, maniety. Ci voś, naprykład, kompleks budynkaŭ pa vulicy Kiryły i Miafodzija, 6-8, cikavy kvartał u Vierchnim horadzie, jaki stvaraje čatyry vułački. Budynki za svaju historyju pieražyli 4 pažary, u carski čas — dźvie vialikija rekanstrukcyi. I padčas druhoha etapa archieałahičnych daśledavańniaŭ tut prychodziłasia kapać na hłybiniu 2,5-3 mietry. Nichto i nie spadziavaŭsia, što na hetym nievialičkim piatačku histaryčnaj ziamli my z dapamohaj supracoŭnikaŭ Instytuta historyi Akademii navuk vyjavim cikavyja śviedčanni staražytnasci častački horada, jaki składaŭsia ź Vierchniaha i Nižniaha horada, Zamčyšča ŭ ChII stahoddzi. A što datyčycca stračanaha budynka na rahu vulic Revalucyjnaja i Haradski Vał, to abmier hetaj zabudovy zrobleny, i pomnik budzie adnoŭleny.
Padrychtavała Łarysa Cimošyk, Źviazda
