Apošnija dva hady — z momantu, kali ŭłady abvieścili pra budučuju źmienu aficyjnaha pravapisnaha standartu (žnivień—vierasień 2006 h.), — siarod nacyjanalnaj intelihiencyi čuvać zakliki «abjadnacca z narodam», admoviŭšysia ad klasyčnaha pravapisu. Adnak pierš jak abjadnacca, varta praanalizavać nia tolki DZIELA ČAHO, ale j VAKOŁ ČAHO nas zaklikajuć abjadnacca. Jakija ž piśmiony my možam pračytać na ściahu kansalidacyi?
BiełTA pasprabavała pieraličyć adroźnieńni pamiž «starymi» j «novymi» praviłami (hł. interviju A.Radźkova, 1.08.08), ale adnych nie zaŭvažyła, druhija — vymyśliła (napr., u Zakonie niama słovaŭ jorkšyrski, Jožef, a słova pejdžar u takim napisańni zamacavaŭ nie Zakon-2008, a akademičny RBS* u 1995 h.).
Kab spraścić publicy praces aznajamleńnia z novymi praviłami, my skłali paraŭnalnuju tablicu: napisańni pavodle ciapierašnich praviłaŭ (Zvod-1959, SBM, BRS, RBS, BiełSE, BiełEn) supastaŭlajucca z tekstam novaha zakonu «Ab praviłach biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi». Niekatoryja prykłady paŭtarajucca ŭ roznych miescach tablicy, bo ŭ kožnym kankretnym vypadku analizujucca roznyja častki słova, roznyja artahramy.
Uvažlivaha čytača ŭ Zakonie-2008 čakaje šmat niespadziavanak, adna ź ich — prajavy «revanšyzmu»: viartańnie da šerahu napisańniaŭ, charakternych dla Zvodu-1959, ale adkinutych leksykahrafijaj (SBM, RBS, BRS) i praktykaju apošnich 50-ci hadoŭ.
Paznajomiŭšysia z tablicaju, nia ciažka zaŭvažyć, što materyjał ź pieršaha słupka («Ciapier») taksama vielmi supiarečlivy: akademičnyja słoŭniki spračajucca adzin z adnym, sa Zvodam-1959 i ŭsie razam z encyklapedyjami. Hetaje biazładździe lišni raz śviedčyć pra toje, što aficyjny standart sapraŭdy patrabuje surjoznaha ŭparadkavańnia. Ale NIE CIAPIER i NIE TAKOHA.
Tak, pieraadoleć varyjantnaść napisańnia ŭ dačynieńni šerahu słovaŭ udałosia (praŭda, tysiačy ich tak i zastalisia ŭ roznych hrafičnych formach rassypanymi pa słoŭnikach). Adnak ahulnaha spraščeńnia pravapisu — čym uparadkavalniki j matyvavali svaje dziejańni — tak i nie adbyłosia: Zakon-2008 sparadziŭ novyja artahrafičnyja kručki dy pastki.
* * *
Padrabiazny analiz Zakonu-2008 čytajcie ŭ adnym ź bližejšych numaroŭ časopisu «Arche».
Krynicy: Zvod-1959 — Praviły biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi. Mn., 1995; SBM — Słoŭnik biełaruskaj movy / AN BSSR; In-t movaznaŭstva. Mn., 1987; RBS — Ruska-biełaruski słoŭnik / NANB; In-t movaznaŭstva. Vyd. 9 (apošniaje). T. 1—3. Mn., 2005 (stereatyp vyd. 6, papraŭlenaha, 1995); BRS — Biełaruska-ruski słoŭnik / NANB; In-t movaznaŭstva. Vyd. 3, papraŭlenaje i dapoŭnienaje (apošniaje). T. 1—3. Mn., 2003; BiełSE — Biełaruskaja Savieckaja Encykłapiedyja. T. 1—12. Mn., 1969—75; BiełEn — Biełaruskaja encykłapiedyja. T. 1—18. Mn., 1996—2004.
| C Ja P Je R | B U D Ź Je Z 1.09.2010 |
| Akańnie ŭ nienacisknych finalach -er, -jel pazyčańniaŭ: e > a | |
| Pisałasia biaz akańnia: alma-mater, kampjuter, karcer, lider, mieniedžer (RBS) i mienedžer (BRS), preśviter, šnicel, špatel, unter, unter-aficer, unter-aficerski | Uvodzicca akańnie: alma-matar, kampjutar, karcar, lidar, mieniedžar, preśvitar, šnical, špatal |
| Nia ŭvodzicca akańnie: unter, unter-aficer, unter-aficerski (zamiest čakanych untar, untar-aficer, untar-aficerski) | |
| Zamacavańnie akańnia ŭ rusizmach-skarotach savieckaha času: o > a | |
| abkom, harkom, prafkom | abkam, harkam, prafkam |
| vajenkom, linkor, sielkor | vajenkam, linkar, sielkar |
| Uviadzieńnie akańnia ŭ inšych pazyčańniach-skarotach: o > a | |
| interpoł (SBM, BiełEn) | interpał |
| Akańnie na kancy pazyčańniaŭ | |
| Pisałasia biaz akańnia: Vaterłoo, Ryo-Hrande, Ryo-de-Žaniejra, Tokio, Tao, Vitoryo | Uvodzicca akańnie — -o > -a: Vaterłoa, Rya-Hrande, Rya-de-Žanejra, Tokia Nia ŭvodzicca akańnie: Tao (zamiest čakanaha Taa), Vitoryjo (zamiest čakanaha Vitorya) |
| Jakańnie ŭ ličebnikach: je > ja | |
| Pisałasia biaź jakańnia: dzjeviaty, dzjesiaty, sjemnaccać, vasjemnaccać, piaćdzjesiat | Uvodzicca jakańnie: dzjaviaty, dzjasiaty, sjamnaccać, vasjamnaccać, piaćdzjasiat |
| šeśćdzjesiat | šeśćdzjesiat (§ 61.14) i šeśćdzjasiat (§ 18.4, § 61.1) |
| siemdzjesiat | ? — u Zakonie-2008 hetaha słova niama |
| vosiemdzjesiat | vosiemdzjasiat |
| Jakańnie ŭ pazyčańniach: je, jo > ja | |
| Pisałasia biaź jakańnia: aŭdyjekas?ta (BRS), aŭdyjevizu?lny (BRS), ale aŭdyjovizu?lny (SBM, RBS) | Uvodzicca jakańnie: aŭdyjakas?ta (u 2-m składzie pierad naciskam) |
| płjejada | płjajada |
| Pabočny nacisk u 1-j častcy składanych słovaŭ | |
| Nacisk nie ŭźnikaŭ: cvjerdap?liŭny | Nacisk uźnikaje: cvjo?rdap?liŭn |
| Spałučeńnie «[j] + hałosny» | |
| Pieradavałasia roznymi sposabami: huki [ja] = ja, ia, jia; huki [jo] = litary jo, io; huki [ju] = litary ju, iu: | Budzie pieradavacca roznymi sposabami: 1) u niekatorych vypadkach — jotavanymi hałosnymi ja, jo, ju: |
| ioh (Zvod-1959), ale joh (SBM, RBS, BRS) | joh |
| papajia | Papaja |
| Ajunski (BiełEn) | Ajunski |
| Iofie (BiełEn) | Jofie |
| Ńju-Jork, ńju-jorkski | Ńju-Jork (§16.3, §19.1), ńju-jorkski (§23.21), ale Iarkšyr (§9.1), choć usie pieraličanyja słovy pachodziać ad York |
| 2) u niekatorych vypadkach — spałučeńniem «i + hałosny», napr., ia: | |
| Iakahama (Zvod-1959, RBS), ale Jakahama (SBM) | Iakahama |
| Zvod-1959: Iarkšyr, iarkšyrski SBM: Jorkšyr, jorkšyr, jorkšyrski; RBS: Jorkšyr, jorkšyrski, ale iarkšyr, iarkšyrskaja śvińnia | Iarkšyr |
| Iaškar-Ała (Zvod-1959), ale Jaškar-Ała (SBM, RBS) | Iaškar-Ała |
| 3) u niekatorych vypadkach — spałučeńniem «i + jotavany hałosny»: ia > ija; io > ijo: | |
| Iardanija (SBM, RBS), Transiardanija (SBM, BiełEn) | Ijardanija |
| Vitoryo (pavodle Zvodu-1959) | Vitoryjo |
| Napisańnie je—e ŭ pazyčańniach | |
| Pisałasia praź je abo praz e: | Uvodzicca napisańnie praz e: |
| internjet (BiełEn), ale internet (BRS) | internet |
| kvintesjencyja | kvintesencyja |
| SBM: panjel; RBS: panel; BRS: panjel i panel | panel |
| reziumje (SBM), ale reziume (RBS, BRS) | reziume |
| renamje (SBM), ale rename (RBS, BRS) | rename |
| sjervis (SBM, BRS), ale servis (RBS) | servis |
| tunjel (SBM, BRS), ale tunel (RBS) | tunel |
| ekzjemplar (SBM), ale ekzemplar (RBS, BRS) | ekzemplar |
| Bułoń-sjur-Mer (Zvod-1959), ale Bułoń-sjur-Mjer (BiełEn) | Bułoń-ser-Mer (§27.2) i Bułoń-sjur-Mer (§35.2) — dźvie roznyja formy adnaho j taho ž prynazoŭnika sur |
| Dušanbje (SBM), ale Dušanbe (RBS) | Dušanbe |
| Morzje (SBM, RBS), ale Morze (BRS) | Morze |
| Ryo-de-Žanjejra | Rya-de-Žanejra |
| Ejvje (Zvod-1959, BiełEn) | Ejve |
| hruzinskija proźviščy na -dzje: Ardžanikidzje, Leanidzje (Zvod-1959) | -dze: Bryhvadze, Tabidze |
| Uvodzicca napisańnie praź je: | |
| mienjedžer (RBS), ale mienedžer (BRS) | mienjedžar |
| mienjedžmient (RBS), ale mienedžmient (BRS) | mienjedžmient |
| Kaba-Vjerde (BiełEn), ale Kaba-Verde (RBS) | Kaba-Vjerde |
| Łope de Veha (Zvod-1959, BiełSE, BiełEn) | Łope de Vjeha |
| C Ja P Je R | B U D Ź Je Z 1.09.2010 |
| Napisańnie d (dz), t (c) u pazyčańniach: | |
| Pisałasia ćviorda abo miakka: | Uvodzicca ćviordaje napisańnie: |
| D'jep (Zvod-1959, SBM), ale Dźjep (BiełEn, mapa «Francyja») | D'jep |
| San-Martyn (Zvod-1959), ale San-Marcin (BiełSE, BiełEn) | San-Martyn |
| Uvodzicca miakkaje napisańnie: | |
| arcišok (Zvod-1959), ale artyšok (SBM, RBS, BRS) | arcišok |
| Temirtau (BiełEn) | Ciemirtau |
| Miakkaść ń pierad -sk- (u prymietnikach ad kitajskich nazvaŭ) | |
| Miakkaść adlustroŭvałasia: čańčuński, ciańšański | Miakkaść nie adlustroŭvajecca: čańčunski, ciańšanski |
| Prystaŭny i ŭstaŭny v u pazyčańniach: o > vo, u > vu | |
| vochra i ochra, jesauł | vochra, jesavuł |
| Nienaciskny pačatkovy u- > ŭ- paśla hałosnych | |
| U pazyčańniach u nie «skaračaŭsia»: dla unijata, va univiersitecie, dla ŭźbiekaŭ, na ŭralskich darohach | Uvodzicca «skaračeńnie» u ŭ pazyčańniach: dla ŭnijata, va ŭniviersitecie, dla ŭźbiekaŭ, na ŭralskich darohach |
| Nienaciskny u ŭ dyftonhach pazyčańniaŭ | |
| Było «nieskaročanaje» napisańnie — u nie pierachodziŭ u ŭ: | Uvodzicca «skaročanaje» napisańnie — u > ŭ: |
| raund | raŭnd |
| sauna | saŭna |
| fauna, ale Faŭn, Faŭna (BiełEn) | faŭna |
| Było «skaročanaje» napisańnie — u > ŭ: | Uvodzicca «nieskaročanaje» napisańnie — u nie pierachodzić u ŭ: |
| BiełSE: Dachaŭ BiełEn: Dachaŭ, Hiustraŭ, Lindaŭ, Pasaŭ (mapa «Hiermanija»), ale Dachaŭ i Dachau (adnajmien. art.); Ćvikaŭ (mapa «Hiermanija» i adnajmien. art.) | Dachau (ale Pi Maŭ Nin zamiest čakanaha pavodle Pi Mau Nin) |
| RBS: rasiejsk. traur = bieł. žałoba | traur |
| Napisańnie i — y paśla niekatorych prystavak | |
| Pisałasia nasupierak vymaŭleńniu — huk [y] pieradavaŭsia jak i: | Uvodzicca napisańnie adpaviedna vymaŭleńniu — huk [y] pieradajecca jak y: |
| dezintehratar, dezinfarmacyja, dezinficyravać, subinśpiektar | dezyntehratar, dezynfarmacyja, dezynficyravać, subynśpiektar Nia ŭvodzicca napisańnie adpaviedna vymaŭleńniu — huk [y] pieradajecca jak i: |
| Zvod-1959: zvyšimpieryjalizm, kontrihra, mižinstytucki, panisłamizm; jašče — u SBM: mižimpieryjalistyčny, Transiardanija | zvyšimklivy, zvyšinflacyja, kontrideja, kontrihra, mižiryhacyjny, mižinstytucki, panisłamizm, supierintelekt, transindyjski |
| Zamacavańnie tranślitaracyi zamiest transkrypcyi | |
| BiełSE: broŭnaŭski (ruch) Braŭn (Brown); BiełEn: broŭnaŭski i braŭnaŭski (ruch) | broŭnaŭski (ruch) |
| Pieradavańnie niamieckich hukaŭ ? jak a, h jak ch (h > ch) | |
| Šonhaŭzien (Sch?nhausen; BiełSE, BiełEn, art. «Bismark») | Šanchaŭzien |
| Užyvańnie vialikaj litary | |
| Pisałasia z małoj litary: | Uvodzicca napisańnie ź vialikaj litary: |
| hałoŭnakamandujučy, hjenieralny prakuror, prezident, premjer-ministr, staršynia | Hałoŭnakamandujučy, Hjenieralny prakuror, Prezident Respubliki Biełaruś, ale vizit prezidenta, Premjer-ministr Respubliki Biełaruś, Staršynia Savieta Respubliki |
| mitrapalit, papa, patryjarch, patryjaršy ekzarch | Mitrapalit, Papa Rymski, Patryjarch Maskoŭski, Patryjaršy Ekzarch |
| mjesija, sviaty; biblija, karan, tałmud | Mjesija, Sviaty; Biblija, Karan, Tałmud |
| Vialikaje kniastva Litoŭskaje | Vialikaje Kniastva Litoŭskaje |
| Pisałasia ź vialikaj litary: | Uvodzicca napisańnie z małoj litary: |
| Pastanova Savieta Ministraŭ | pastanova Savieta Ministraŭ (ale Ukaz Prezidenta Respubliki Biełaruś) |
| Fanetyčnaje napisańnie źbiehu zyčnych stn jak sn | |
| Pisałasia litara t: | Uvodzicca napisańnie biez t: |
| Zvod-1959: kampostny, farpostny Praŭda, SBM, RBS, BRS: kampostavy, farpostavy | kamposny, farposny |
| Liberalizacyja praviłaŭ pieranosu | |
| Dazvalałasia pieranosić tolki: ptuš-ka, ras-kryć, dvac-cać, soł-lu | Dazvalajecca pieranosić pa-roznamu: ptu-ška, ptuš-ka; ra-skryć, ras-kryć, rask-ryć; dvac-cać, dva-ccać; soł-lu, so-llu |
| Inšyja źmieny | |
| vajenna-palavy | vajennapalavy |
| kastarezny | kasciarezny |
| usjomahutny (usjo moža) | usjemahutny (paraŭn. rasiejsk. vsjemohuŝij) |
| sekanomić (Zvod-1959), ale zekanomić (SBM, RBS, BRS) | sekanomić |
| Araŭ-park (BiełEn, art. «Anikiejčyk», «Kupała») | Aŭraŭ-park |
| Miekka (Zvod-1959, SBM), ale Mieka (RBS) | Miekka |
| Čeluskin (SBM, RBS) | Čaluskin |
