26 kastryčnika Hramadskaje abjadnanńnie «Tavarystva biełaruskaj movy» płanuje pravieści čarhovy X źjezd. Jakim čynam TBM źbirajecca ŭpłyvać na novy skład biełaruskaha parłamientu, kab dabicca pierahladu Zakona ab movach, u čym sutnaść zvarotu da nasielnictva napiaredadni pierapisu, raspaviadaje staršynia abjadnańnia Aleh Trusaŭ.
— Žurnalisty ŭžo abmiarkoŭvajuć pytańnie, ci adbudziecca źmiena kiraŭnictva vašaj arhanizacyi…
— Pakul kankurentaŭ u mianie niama. Chto ž zachoča mieć taki kłopat: šukać, naprykład, štomiesiac tysiaču jeŭra, kab isnavała arhanizacyja? Prezident padpisaŭ ukaz ab pavieličeńni ŭ 10 razoŭ pamieru arendnaj płaty dla hramadskich arhanizacyj, jakija nie zajmajucca kamiercyjnaj dziejnaściu, i my vymušanyja płacić. Inačaj nas zakryjuć: skasavańnie jurydyčnaha adrasu łancuhom ciahnie za saboj i skasavańnie abjadnańnia. Mianie ŭžo krytykavali za mietady, da jakich ja vymušany prybiahać u pošukach hrošaj. Nazyvali šantažystam, kali TBM ahučyła proźviščy viadomych apazicyjanieraŭ, jakija admovilisia ŭnieści achviaravańni.
Arenda, miž inšym, — heta asnoŭnyja našyja vydatki. Jašče telefon, Interniet, vydajem za svoj košt hazietu «Naša słova», kapiejki iduć na zarobki supracoŭnikam. Ja, naprykład, zarobak uvohule nie atrymlivaju. Žyvu z taho, što vykładaju va ŭniviersitecie.
— Akramia arhanizacyjnych pytańniaŭ, što jašče budzie vyrašacca na źjeździe?
— Pierš‑napierš, treba vypracavać zvarot da hramadzian, kab ludzi rychtavalisia da pierapisu nasielnictva i viedali, jak adkazvać na niekatoryja pytańni: naprykład, što ich rodnaja mova — biełaruskaja i razmaŭlajuć jany doma pa‑biełarusku. Dziesiać hadoŭ tamu my taksama prymali adpaviedny zvarot i vyjhrali toj pierapis.
— Što značyć «vyjhrali»?
— Ułady śćviardžali, što ŭ krainie nichto pa‑biełarusku nie razmaŭlaje, vučonyja raspaviadali pa telebačańni pra niejkuju statystyku, što rodnaj movaj u Biełarusi karystajecca nie bolej za 5 adsotkaŭ nasielnictva. Uvohule tolki biełaruskija čynoŭniki mahli dadumacca da taho, kab unieści ŭ śpis pytańniaŭ pierapisu i takoje: «Jakoj movaj vy karystajeciesia doma?» Navat u savieckija časy takoha pytańnia nie isnavała… I jany rychtavali elektarat da taho, jak treba adkazvać, niezdarma ahučvali ličby. Ale ž, dziakujučy našym namahańniam, ich zaduma pravaliłasia. 37 adsotkaŭ spraŭdzili, što razmaŭlajuć doma pa‑biełarusku, darečy, paŭmiljona ź ich byli nie biełarusy, a palaki, litoŭcy, habrei…
— Ale ž, mnie padajecca, ličba nasamreč štučnaja…
— Pytańnie movy ŭ Biełarusi ŭžo 300 hadoŭ štučnaje i palityčna zavostranaje. I nie treba być naiŭnymi. Kali my chočam vyžyć i nie zhubić Biełaruś na mapie śvietu, my pavinny pra heta ludziam kazać. Asabliva heta tyčycca demakrataŭ, jakija ŭ kožnym svaim vystupie śćviardžajuć, što piakucca pra budučaje Biełarusi. A što nasamreč atrymlivajecca?! Siabry AHP udzielničali ŭ apošniaj vybarčaj kampanii ŭ parłamient, śpiecvypuski vydavali — ni słova pa‑biełarusku. Miž tym, ad pytańnia «Jakoj movaj vy karystajeciesia doma?» šmat što zaležyć: kolki biełaruskich vydańniaŭ zachavać, kolki vydać słoŭnikaŭ i h.d.
— Darečy, isnuje mierkavańnie, što dziaržava da TBM prysłuchoŭvajecca, z vašymi zaŭvahami ličycca. Heta nasamreč tak?
— Kožnaje pytańnie TBM vyrašaje, prybiahajučy da listavańnia z čynavienstvam. Navat kali na dziaržaŭnym uzroŭni prymajucca takija rašeńni, što, zdavałasia b, admianić ich nielha, my nie składajem ruki i nie kažam, što heta niemahčyma, a bambardzirujem listami Minharvykankam, Administracyju prezidenta, usie dziaržaŭnyja ŭstanovy, ad jakich zaležyć vyrašeńnie toj ci inšaj spravy. Možam i łajacca z čynoŭnikami, možam i padziakavać za dobruju spravu.
Na budučym źjeździe, naprykład, płanujecca pryniać zvarot da pałaty pradstaŭnikoŭ novaha sklikańnia z patrabavańniem unieści adpaviednyja źmieny ŭ Zakon ab movach i vykinuć hetyja «ci» i «albo», jakija dajuć mahčymaść čynoŭnikam nikoli nie karystacca biełaruskaj movaj — ni štodnia, ni ŭ spravavodstvie. Hetyja ahavorki pryviali da taho, što dziaržaŭnyja ŭstanovy nie majuć biełaruskamoŭnych błankaŭ.
My zavalvali listami papiaredni parłamient, nie pakiniem u spakoi i novy. Ja, naprykład, dumaju «dacisnuć» deputata Uładzimira Zdanoviča, viadomaha svajoj krytykaj refarmataraŭ siaredniaj škoły. Jon dobra razmaŭlaje pa‑biełarusku, nastaŭnik pa adukacyi. Zdanovič byŭ deputatam 3‑ha sklikańnia i my ŭžo tady źviartalisia da jaho asabista z prośbaj inicyjavać pytańnie na sesii parłamienta ab uniasieńni źmienaŭ u Zakon ab movach. Jon tady dasłaŭ adpisku, što, maŭlaŭ, sychodzić z deputactva i prapanavaŭ źviartacca da novych narodnych vybrańnikaŭ 4‑ha sklikańnia. Ale ž Zdanovič znoŭ bałatavaŭsia ŭ deputaty i znoŭ abrany ŭ parłamient. Litaralna zaŭtra dašlu jamu vinšavańni i budu znoŭ słać listy nakont źmianieńniaŭ u Zakon ab movach. Niachaj chłopiec vyłazić z kustoŭ i pačynaje pracavać…
— Ale ž ci ž heta mahčyma z dapamohaj listoŭ pierajnačyć situacyju, jakaja skłałasia ź biełaruskaj movaj?
— Voś niadaŭna my zrabili niemahčymaje — viarnuli va ŭsie univiersitety kurs biełaruskaj prafiesijnaj leksiki… Vulica Sapiehi jość užo navat u Pružanach, nie tolki ŭ vialikich haradach…
My prymusili ŭłady vydać unikalny kalandar «Rodny kraj» na 2009 hod. U minułym hodzie dziaržava nie vydała nivodnaha biełaruskamoŭnaha kalandara! Amal hod my źbirali podpisy, pierasyłali zvaroty ŭ prezidenckuju administracyju, u Ministerstva infarmacyi. I jany nadrukavali kalandar. Jaho ŭžo možna nabyć u kniharniach. Pryčym, dziaržava ŭziała na siabie ŭsie vydatki. Sabiekošt kalendara skłaŭ 7 tysiač, a nabyć u kramie jaho možna kryšku bolej čym za 2 tysiačy. I heta jość našyja kankretnyja spravy. Budziem my — buduć biełaruskamoŭnyja vydańni, šyldy na vulicach i ŭ kramach, budzie rekłama tranślavacca pa‑biełarusku.
— Tolki ci zahavorać biełarusy na matčynaj movie?
— Kali paraŭnać ciapierašniuju situacyju z toj, jakaja skłałasia na pačatku 1990‑ch, na chvali adradžeńnia, to, mahu skazać, što zaraz jana lepšaja. Bolš ludziej razmaŭlaje na rodnaj movie, asabliva moładź. Heta stanovicca modnym, prestyžnym. Napačatku 1990‑ch biełaruskaja mova asacyjavałasia ź vioskaj, a apošnija hady pieraviarnuli hetyja ŭjaŭleńni. Siońnia adcieńnie sialanskaści ź biełaruskaj movy źnikła. Heta ŭžo mova adukavanych, intelihientnych ludziej. I mienavita takoje staŭleńnie da movy schilaje ludziej da taho, kab na joj razmaŭlać. Zaŭvažcie, z kožnym hodam usio bolej vypusknikoŭ škoł trymajuć testy nie pa ruskaj, a pa biełaruskaj movie.
— Ci možacie vy adkazać dakładna, kolki biełarusaŭ karystajecca rodnaj movaj? 37 adsotkaŭ, jak śviedčyć apošni pierapis, ci bolš? A, moža, mieniej?
— 95 adsotkaŭ, ŭličvajučy i roznyja varyjanty «trasianki». Ruskaj litaraturnaj movaj karystajecca nie bolej za 5 adsotkaŭ žycharoŭ Biełarusi.
Ja adsočvaju situacyju z movaj i pa svaich studentach. Kožny hod ja vykładaju ŭ pieršakurśnikaŭ i kožny raz prychodzić moładź, u jakoj uzrovień vaładońnia movaj lepšy, čymści ŭ papiarednich kursaŭ. Ja pamiataju, jak mučyŭsia sa studentami 10 hadoŭ tamu, kali jany nie mahli pa‑biełarusku ni pisać, ni adkazvać. U tyja ž 1990‑ia hady studenty pratestavali suprać vykładańnia na biełaruskaj movie. A zaraz sami prosiać, kab lekcyi čytalisia pa‑biełarusku. Ja paraŭnoŭvaju siońniašniuju situacyju z travoj pad asfaltam. Jana raście, patrochu, cmiana, ale jak tolki atrymajecca jaje vyzvalić z‑pad hetaha asfaltu, to ŭzdymiecca pa pojas…
