U vytokach kanfliktu pamiž Izrailem i palestyncami lažyć status palestyncaŭ na ichniaj ułasnaj ziamli. Palityki musiać zvyknucca, što etničnyja čystki bolš nia jość prymalnym metadam rašeńnia palityčnych prablemaŭ. Piša na arche.by Rašed Čoŭdchury.
U 1880 h. u Palestynie, jakaja ŭ toj čas była častkaju Asmanskaj imperyi, žyli 600 tys. arabaŭ‑musulmanaŭ i chryścijanaŭ. Habrejskaje nasielnictva Palestyny tady składała 30 tys. čałaviek. Lohka zrazumieć, čamu ŭ 1897 h. padčas naviedvańnia Palestyny dva vienskija rabiny dasłali damoŭ paviedamleńnie, što «niaviesta pryhožaja, ale zamužam za inšym čałaviekam». Rabiny zrazumieli, što jak by jany ni prahnuli pabudavać sabie novy dom u Palestynie, taja ziamla ŭžo naležała inšamu narodu – palestynskim arabam.
Viadoma, heta nie spyniła sijanizm. Eŭrapiejskija habrei praciahvali emihravać u asmanskuju Palestynu.
Paśla vajny pytańnie budučaha ŭładkavańnia Palestyny było pieradadziena ŭ kampetencyju AAN, jakaja ŭ 1947 h. pastanaviła padzialić padmandatnuju Palestynu na dźvie niezaležnyja dziaržavy: habrejskuju j arabskuju. Budučaj habrejskaj dziaržavie było vydzielena 55% terytoryi Palestyny, darma što ŭ toj čas arabaŭ u Palestynie było udvaja bolej,čym habrejaŭ. Dla mižnarodnaj supolnaści zasnavańnie Izrailu było vielmi zručnym sposabam vykupić vinu za Chałakost.
Dla palestyncaŭ ž heta značyła stratu bolšaj pałovy svajoj ziamli. Jany adchilili plan padziełu Palestyny, i im na dapamohu pryjšli słabyja, błaha ŭzbrojenyja armii susiednich arabskich dziaržaŭ.
U chodzie vajny 700 tys. palestyncaŭ byli vyhnanyja sa svaich damoŭ, i Izrail atrymaŭ nie 55%, a 78% terytoryi byłoj padmandatnaj Palestyny.
Izrailskaja histaryjahrafija doŭha nastojvała, što hetyja 700 tys. palestyncaŭ sami pastanavili źjechać ź Izrailu. Mahčyma, u niejkich vypadkach tak jano j było. Ale našmat bolš palestyncaŭ byli vyhnanyja siłkom. Pavodle h.zv. izrailskich «novych historykaŭ» (Simcha Fłapan, Beni Morys, Iłan Pape j Avi Šłaim), etničnyja čystki palestynskich haradoŭ i viosak pravodzilisia izrailskaj armijaj zhodna ź planam «D» jaje kamandavańnia.
Izrailskija ŭłady na hetym nie spynilisia. U 1949 h. David Bien‑Huryjon zasnavaŭ kamitet, kab pierajmienavać na iŭryt «usie hieahrafičnyja nazvy [u pustyni Nehieŭ]: hory, daliny, krynicy, darohi i h.d.» Jak jon vykazaŭsia, «My pavinny vykaranić arabskija nazvy zychodziačy z kłopatu ab dziaržavie. Tak ža, jak my nie pryznajem palityčnaj ułady arabaŭ nad hetaj ziamloj, hetak ža my nie pryznajem ichnaj duchoŭnaj ułady j ichnych nazvaŭ».
Vyturanyja palestyncy raźjechalisia pa roznych krainach. Dla ich uźniknieńnie Izrailu dahetul zastajecca Biedztvam ź vialikaj litary (pa‑arabsku an‑nakba).
Novaja dziaržava abapirałasia na dva hałoŭnyja słupy: habrejskaść i demakratyčnaść.Vyhnaŭšy bolšaść karennych žycharoŭ, h.zn. arabaŭ‑palestyncaŭ, sa svajoj terytoryi, Izrail pastupova daŭ astatnim hramadzianstva j niekatoryja demakratyčnyja pravy. Zakon ab repatryjacyi, pavodle jakoha luby habrej ź luboj krainy mieŭ prava na izrailskaje hramadzianstva, razam z admaŭleńniem prava uciekłych palestyncaŭ na viartańnie ŭ Izrail zabiaśpiečvaŭ i praciahvaje zabiaśpiečvać Izrailu habrejskuju bolšaść. Hetaja systema dziejničała davoli paśpiachova (viadoma, ź izrailskaha punktu hledžańnia) da Šaścidzionnaj vajny 1967 h., padčas jakoj Izrail zachapiŭ Zachodni bierah r. Jardan (u tym liku Ŭschodni Jerusalim) i Sektar Haza, h.zn. astatnija 22% byłoj padmandatnaj Palestyny, jakija jašče kantralavalisia arabami (adpaviedna Jardanijaj i Ehiptam).
Zachop palestynskich terytoryjaŭ pastaviŭ Izrail pierad prablemaju lehitymnaści. U toj čas jak AAN raniej pryznała krainu ŭ miežach 1949 h., zachop Zachodniaha bierahu j Hazy nie pryznavaŭsia nikim, u tym liku hałoŭnym sponsaram Izrailu ZŠA. Pa stratehičnych pryčynach Izrail vyrašyŭ nie viartać hetyja ziemli arabam, što značyła admovu ad miru ź imi. Adnačasova
Izrail vyrašyŭ nie aneksavać usich palestynskich terytoryjaŭ, bo heta b aznačała nadańnie ich žycharam izrailskaha hramadzianstva, a heta b pastaviła pad sumnieŭ habrejskaść dziaržavy.U 1980 h. Izrail aneksavaŭ najśviaciejšuju dla judaizmu častku Zachodniaha bierahu – Uschodni Jerusalim (pry hetym jahonyja palestynskija žychary admovilisia ad izrailskaha hramadzianstva). Choć hetuju aneksiju taksama amal nichto nie pryznaŭ, heta nie pieraškodziła Izrailu nia prosta abvieścić «abjadnany» Jerusalim svajoju «viečnaju, niepadzielnaj stalicaju», ale taksama pierasialić na palestynskija terytoryi amal paŭmiljona svaich habrejskich hramadzian.
Jak izalavać palestynskuju ziamlu ad jaje arabskich žycharoŭ: tak apošnija 40 hadoŭ stavili pytańnie niekatoryja izrailskija palityčnyja, vajennyja j relihijnyja dziajačy. Partyja Likud doŭha imknułasia pieratvaryć Jardaniju ŭ novuju Palestynu j departavać tudy palestyncaŭ z Zachodniaha bierahu.Pavodle izrailskaj hazety «Haaretz», «vidnyja asoby z centralnaha ešalonu izrailskaha palityčnaha j vajskovaha isteblišmentu» na kanferencyi ŭ 2001 h. syšlisia ŭ tymi, što pry nieabchodnaści arabskaje nasielnictva palestynskich ziemlaŭ, a taksama arabaŭ – hramadzianaŭ Izrailu naležyć pieramiaścić, naprykład, u Jardaniju. Aryel Šaron zajaviŭ u tym ža hodzie, što «vajna za niezaležnaść nia skončyłasia». A ŭ 2000 h. izrailski hienerał‑major Moše Jaałon śćvierdziŭ, što «druhaja pałova 1948 h.» usio jašče praciahvajecca, i što Izrailu treba neŭtralizavać nia tolki palestyncaŭ, ale j izrailskich arabaŭ. U 2002 h., ministar turyzmu Izrailu Beni Ełon papiaredziŭ palestyncaŭ, što Izrail moža ździejśnić «jašče adnu nakbu».
Zdajecca,
apošnim časam u staŭleńni da palestynskaha pytańnia ŭsio‑tki pačalisia pieramieny.U 2002 h. pres‑sakratar tahačasnaha premjer‑ministra Šarona zajaviŭ, što toj nia moža departavać palestyncaŭ z Palestyny, dziela «staŭleńnia da taho izrailskaj publiki». Sioleta Jona Mechier, hałoŭny rabin judejaŭ‑ašknnazi Izrailu, prapanavaŭ pabudavać dla «biednych ludziej Hazy» novuju krainu ŭ Sinajskaj pustyni Ehiptu j paabiacaŭ, što Izrail, z dapamohaju ZŠA j Eŭraźviazu, zrobić jaje zamožnaj i madernaj. Mechier taksama zajaviŭ, što Jerusalim naležyć tolki habrejam i ni ŭ jakim razie nie musulmanam. Tut uražvaje, pa‑pieršaje, nakolki «miakka» Mechier prapanoŭvaje departavać palestyncaŭ i adabrać kavałak ichniaj ziamli, a pa‑druhoje, što siabra Knesetu Aŭšałom Viłan paraŭniaŭ pohlady Mechiera z pohladami CHAMASu. Viadoma, pierad tym, jak dać palestyncam niezaležnaść,
pravaja častka izrailskaj elity pavinna zvyknucca da dumki, što prysutnaść arabaŭ na Ziamli abiacanaj – źjava pastajannaja, i što etničnyja čystki nia jość prymalnym metadam rašeńnia palityčnych prablemaŭ.
U Izraili j za jaho miežami kažuć, što palestyncy j inšyja araby pavinny, sa svajho boku, pryznać «prava Izrailu na isnavańnie». Na heta možna adkazać słovami Davida Bien‑Huryjona: Kali b ja byŭ arabskim lideram, ja b nikoli nie pamiryŭsia ź Izrailem.... My adabrali ichniuju krainu.... My pachodzim ź Izrailu, ale našyja prodki žyli tut dźvie tysiačy hadoŭ tamu, i što im (arabam) da taho? Byli antysemityzm, nacysty, Hitler, Aŭšvic, ale ci było heta ichniaju vinoju? Jany bačuć tolki adnu reč: my pryjšli j vykrali ichniuju krainu. Čamu jany pavinnyja pahadžacca z hetym?»
U pryncypie, araby ŭžo zhadzilisia ź isnavańniem Izrailu.Letaś, na pasiedžańni ŭ saudaŭskaj stalicy Er-Ryjadzie pradstaŭniki kožnaj arabskaj krainy (u tym liku palestynski prezydent Machmud Abas) pryniali saudaŭski plan 2002 h., pavodle jakoha vieś arabski śviet pryznaje Izrail i ŭstaluje ź im narmalnyja dyplamatyčnyja j handlovyja adnosiny, kali toj pahadzicca viarnuć palestynskija j siryjskija ziemli, zachoplenyja ŭ 1967 h. Heta značyć, što niahledziačy na bol Nakby j arabski punkt hledžańnia na kanflikt, pavodle jakoha Izrail jość nielehitymnaju kalanijalnaj dziaržavaju, Liha arabskich dziaržaŭ usio‑tki hatovaja pryznać Izrail i ŭstalavać ź im dobrasusiedskija adnosiny paśla pryznańniem Izrailem niezaležnaści Palestyny .
Izrail saudaŭski plan nie adchiliŭ, ale za apošnija šeść hadoŭ taksama nie zrabiŭ pramych krokaŭ, kab jaho zrealizavać. U sioletnim listapadzie Peres nazvaŭ jaho krynicaju «nadziei» i «davieru». Ale čamu było čakać šeść hadoŭ, kab toje skazać? Bo
siarod izrailcianaŭ (u tym liku ŭ izrailskaj palityčnaj elicie) davoli raspaŭsiudžanaje mierkavańnie, što palestyncy jość fanatami teraryzmu j prychilnikami kultu śmierci, a izrailskaja armija baronić cyvilizacyju.Ale ci tak usio prosta na samoj spravie? Pavodle izrailskaj pravaabarončaj arhanizacyi Biecelem, pamiž 2000 i 2008 hh. roznyja palestynskija hrupy zabili 727 cyvilnych izrailcianaŭ. U toj ža peryjad izrailcianie zabili jak minimum 2.227 cyvilnych palestyncaŭ. Pavodle sajtu «Pamiatajcie hetych dziaciej», jaki źbiraje detalovuju infarmacyju ab kožnym dziciaci, zabitym u hetym kanflikcie, pačynajučy z 2000 h. dahetul zabita 123 izrailskija dziciaci j 1.050 palestynskich dziaciej.
Biessumnieŭna, zabojstva cyvilnych izrailcianaŭ, asabliva dziaciej, palestynskimi terarystami – heta zło j varjactva. Ale zabojstva cyvilnych palestyncaŭ i palestynskich dziaciej izrailskaj armijaj jość hetkim ža złom i hetkim ža varjactvam. Mnohija izrailcianie kažuć, što niama «maralnaj ekvivalentnaści» pamiž zabojstvam, «vypadkova» ŭčynienym sałdatam, i zabojstvam, metanakiravana ŭčynienym terarystam.
Na heta šmatlikija palestyncy adkazvajuć, što niama nijakaha paraŭnańnia pamiž zabojstvam, zroblenym dziela akupacyi, i zabojstvam, ździejśnienym u imia nacyjanalnaha vyzvaleńnia.
Izrailskija lidery taksama narakajuć, što palestyncy časta ŭvažajuć terarystaŭ hierojami. Tak, byvaje i takoje. Ale nia tolki siarod palestyncaŭ. Naprykład, u 1994 h., izrailski vajenny lekar Baruch Holdštajn zabiŭ 29 palestyncaŭ padčas ranišniaj malitvy ŭ miačecie ŭ palestynskim h. Chiebronie i byŭ u svaju čarhu zabity tymi, chto vyžyŭ. Za nastupnyja šeść hadoŭ jahonuju mahiłu adviedali 10 tys. čałaviek.
Ihal Amir zabiŭ Icchaka Rabina na relihijnym hruncie. Apytańnie, praviedzienaje siarod toj častki izrailskich judejaŭ, jakaja ličyć siabie «relihijnaju», vyjaviła, što 38% ź ich bačać u zabojcu premjer‑ministra hieroja. Ekstremistaŭ i ekstremisckich pohladaŭ chapaje z abodvuch bakoŭ. Tyja, chto lepiej za ŭsio heta razumieje, naležać da forumu, dzie źbirajucca svajaki izrailcian i palestyncaŭ, zabitych supraciŭnym bokam. Jak kaža izrailski siabar forumu Rami Elchanan, čyju dačku zabiŭ palestynski teraryst‑śmiarotnik, «dla palestynskaj maci bol straty syna nia mienšy j nia bolšy za bol izrailskaj maci».
Kali Izrail choča paźbiehnuć budučaha vybaru pamiž habrejskaściu j demakratyčnaściu, a taksama pakłaści kaniec čaradzie zabojstvaŭ, jon pavinny vieści pieramovy z palestyncami. Nia tolki z tymi, što jamu padabajucca (prezydentam Abasam i jahonaj partyjaj FATCH), ale taksama j z tymi, kaho Izrail ličyć terarystami - arhanizacyjaj (CHAMAS).Šyrokalubimaha ŭ śviecie byłoha paŭdniovaafrykanskaha prezydenta Nelsana Mandełu tolki ŭ minułym lipieni vyklučyli z amerykanskaha śpisu byłych i patencyjnych terarystaŭ. A ŭ Paŭnočnaj Irlandyi adzin z byłych lideraŭ terarystyčnaj hrupy «Irlandzkaja respublikanskaja armija» (IRA) Marcin MakHines ciapier zajmaje pasadu namieśnika premjer‑ministra. Viadoma, lidery CHAMASU – nijakija nie Mandeły. Ale ekvivalent MakHinesa ŭ CHAMASie znojdziecca.
* * *
Rašed Čoŭdchury naradziŭsia ŭ Miensku. Daktarant Makhileŭskaha ŭniversytetu (Manreal, Kvebek, Kanada), specyjalizujecca pa Asmanskaj imperyi. Atrymaŭ stupień bakalaŭra pa mižnarodnych adnosinach u Hryneleŭskim kaledžy (Hryneł, Ajova, ZŠA) i stupień mahistra pa isłamaznaŭstvie ŭ Makhile. Pracavaŭ małodšym navukovym supracoŭnikam u Fondzie Karnehi za mižnarodny mir u Vašynhtonie. Heta artykuł - hazetnaja versija jahonaha vialikaha artykułu, nadrukavanaha na arche.by.
