Spačatku «Bimba» partyzaniŭ suprać savietaŭ. Paśla źniščaŭ svaich siabroŭ pa partyzancy. A paśla staŭ śviatarom? Litoŭskija śledčyja padazrajuć znakamitaha ksiandza z Mosaru Juozasa Bulku ŭ tym, što jon byŭ ahientam-bajevikom MHB. Jon usio admaŭlaje. Karespandent «NN» pabyvaŭ u vilenskim Centry daśledavańniaŭ hienacydu i supracivu žycharoŭ Litvy i ŭ Mosary.
Litoŭskija historyki miarkujuć, što na hetym partyzanskim zdymku (1949 h.) Juozas Bulka staić krajni sprava. Jahony brat — pobač.
Mahčyma, heta Juozas Bulka «Skrajunas», 1949 h.
«Zusim sakretna». Daviedka na ahienta «Bimbu».
Ksiondz Juozas Bulka, probašč u Mosary.
Sotni ludziej naviedvajuć Mosar, u jakim ksiondz Bulka stvaryŭ čaroŭny park.
U daśje MHB jon prachodziŭ jak «Bimba». Heta byŭ, ahient-bajavik, jakich zasyłali ŭ šerahi partyzanaŭ, kab raskładać i padstaŭlać ich pad udary. Zhodna z sakretnymi daniasieńniami, ź niepasrednaj dapamohaj «Bimby» na praciahu 1951—1953 hh. u vyniku śpiecapieracyj byli zachoplenyja i źniščanyja kala 45 partyzanaŭ. Jak niepatrebnyja śviedki, hinuli i mirnyja ludzi. Sakretnyja dakumienty śviedčać pra toje, jak heta rabiłasia.
Pad abliččam partyzana ahienty ŭvachodzili ŭ davier da «lasnych bratoŭ» ci viaskovych žycharoŭ, vyznavali ŭsio da drabnicaŭ. A tady nalatali śpiecčastki. Kali metaj apieracyi była likvidacyja partyzanaŭ, hetuju zadaču najčaściej daručali mienavita ahientam.
Orhany dziejničali vynachodliva. Voś adna ź situacyj: emhebisty zachapili padazravanuju ŭ suviaziach z padpolščykami viaskovuju nastaŭnicu. Bili, vybivali, ale dopyt ničoha nie daŭ. Tady žančynu pavieźli ŭ nieviadomym kirunku. U darozie aboz atakavali «lasnyja braty», žančynu zachapili i pačali dapytvać — što jana robić razam z karnikami, ci nie pracuje na ich. Taja paklałasia, što nie supracoŭničała, a naadvarot — dapamahała partyzanam. «Nie vierym, dakažy. Kamu i dzie dapamahała? Daj kantakty». Taja raskazvaje. U toj ža dzień usie nazvanyja joj ludzi hinuć ad kul emhebistaŭ. Nalot na aboz byŭ insceniroŭkaj...
U Litvie paśla vajny i až da śmierci Stalina išła sapraŭdnaja vajna.
Daloka nie ŭsie litoŭcy pryznali savieckuju ŭładu, razhladajučy jaje jak akupacyju svajoj niezaležnaj krainy.
Dla savietaŭ luboje inšadumstva było złačynstvam. Adzin da vaśmi — taki byŭ košt supracivu. Pavodle savieckaj statystyki, achviarami litoŭskich padpolščykaŭ i partyzanaŭ stali kala 25 000 vajskoŭcaŭ i aktyvistaŭ. U svaju čarhu, u Litvie było zabita, rasstralana, departavana kala 200 000 čałaviek.
Litoŭskaja antysavieckaja partyzanka była adnoj z najmacniejšych u Centralnaj Jeŭropie — naroŭni z ukrainskaj.
Heta byŭ surovy čas. Vajna suprać čužyncaŭ pierajšła ŭ hramadzianskuju, kali brat išoŭ na brata, kamunist na katalika, a młynar — na biedniaka.
Niezaležnaja Litva nie pryznała zakonnaści savieckaj akupacyi 1940 hodu. Bolš za toje, z ulikam kolkaści achviaraŭ i pamieru škody, naniesienaj krainie, padziei tych hadoŭ traktujucca jak hienacyd litoŭskaha narodu. Adpaviedna, zhodna ź litoŭskimi zakonami, supracoŭnictva z savieckimi karnymi orhanami razhladajecca jak złačynstva, jakoje nie maje terminu daŭnaści.
Kali čałaviek prosta «stukaŭ» u KHB u 1970-ja, heta pazbaŭlaje jaho prava zajmać dziaržaŭnuju pasadu. Kali ž u jaho na rukach kroŭ ludziej — heta farmalna moža być navat padstavaj dla sudovaha raźbiralnictva. Historyja ahienta «Bimby» adnosicca da apošniaha varyjantu.
Ahient «Bimba»
Dla pošukaŭ źviestak pra byłych bajevikoŭ MHB supracoŭniki Centru daśledavańniaŭ hienacydu i supracivu žycharoŭ Litvy (LGGRTC) vykarystoŭvajuć archivy Litoŭskaha KHB i jaho papiarednikaŭ. Tam hety hihancki zbor prachodzić sistematyzacyju i analiz.
Na siońnia sprava z materyjałami na ahienta «Bimbu» naličvaje niekalki sotniaŭ arkušaŭ — daviedak, apieratyŭnych zvodak, padsobnych kartak.
«19 sakavika 1951 hodu pry praviadzieńni čekiscka-vajskovaj apieracyi ŭ Šviančonialajskim rajonie kala čyhunačnaj stancyi Kiaŭnieliški byŭ vyjaŭleny bandycki łahier, bandyty, jakija tam znachodzilisia, akazali ŭzbrojeny supraciŭ. U pierastrełcy byli zabityja 6 bandytaŭ, a «Bimba» byŭ zachopleny žyvym i tut ža daŭ zhodu pakazać viadomy jamu bunkier. Pry vyjaŭleńni bunkieru, bandyty, jakija ŭ im znachodzilisia, akazali ŭzbrojeny supraciŭ i byli zabityja».
Heta radki z daviedki na ahienta «Bimbu» (asabistaja sprava № 1085) pad hryfam «sovieršienno siekrietno» za 1953 h.
Heta ŭsio suchaja mova archivaŭ. A ŭ žyćci? Dali pad dych, dali pa pysie, tycnuli nosam u łužynu jašče ciopłaj kryvi: abo ty nam pakazvaješ, dzie siadziać astatnija, abo tabie kapiec. Chłopcu 26 hadoŭ, ź jakich siem jon prasiadzieŭ u lesie, i ŭsio jahonaje karotkaje žyćcio pranosicca ŭ jaho pierad vačyma...
Jość zafiksavany dakumientalna vypadak, kali, u časie emhebisckaj ataki na bunkier, adzin z partyzanaŭ pasprabavaŭ zastrelicca, ale tolki ciažka paraniŭ siabie. Astatnich zabili. Čekisty jaho vychadzili i šantažom prymusili supracoŭničać.
U inšym dakumiencie — apieratyŭnaj zvodcy ab vynikach baraćby z nacyjanalistyčnym padpollem i ŭzbrojenymi bandami pa Vilenskaj vobłaści za sakavik 1951 hodu — udakładniajucca źviestki pra zabitych ŭ bai pad Kiaŭnieliškami partyzanaŭ i zachoplenaha žyŭcom «bandyta». Ź jaho vynikaje, što
zachoplenym byŭ upaŭnavažany adździełu suviazi štabu akruhi «Vitaŭt», kamandzir bandrajonu «Kiaŭne» Bulka Juozas, 1925 hodu naradžeńnia, uradženiec vioski Rypajčy Šviančonialajskaha rajonu, u bandzie z 1948 hodu, partyzanskija mianuški «Skrajunas» i «Svajunas».
Z dakumientu vynikaje taksama, što ŭ tym bai zahinuŭ brat Juozasa Antanas Bulka, 1931 hodu naradžeńnia, redaktar padpolnaj haziety «Aukštajču kovas», partyzanskija mianuški «Dajnius» i «Kuršenas».
Bulku pakidajuć u žyvych.
Skančajecca dziejnaść lasnoha brata «Skrajunasa», pačynajecca žyćcio «Bimby».
U emhebisckich dakumientach, datyčnych «Bimby», jość raznaboj. Data naradžeńnia paznačajecca to 1923-m, to 1925-m, a to i 1928-m hodam. Niedzie jahonaje imia pa baćku značycca jak Antanasavič, niedzie Vincavič.
Ucienskaja encykłapiedyja piša, što MHB zavierbavała Bulku ŭ kastryčniku 1948 hodu. U niekatorych emhebešnych dakumientach hety hod značycca jak pačatak antysavieckaj dziejnaści ahienta. Ahulnaje, što ŭ bijahrafii «Bimby» jadnaje ŭsie krynicy — heta miascovaść, ź jakoj jon pachodzić, — vioska Rypajčy Ucienskaha rajonu, najaŭnaść brata Antanasa, a taksama padpolnyja mianuški.
Pavodle archiŭnych dakumientaŭ, dziejničaŭ ahient «Bimba» da 1961 hodu. Charaktaryzavaŭsia jak daśviedčany, dyscyplinavany i inicyjatyŭny supracoŭnik.
Zhodna z sakretnymi daniasieńniami, ź niepasrednaj dapamohaj «Bimby» na praciahu 1951—1953 hh. u vyniku śpiecapieracyj byli zachoplenyja i źniščanyja kala 45 partyzanaŭ. Jak niepatrebnyja śviedki hinuli i mirnyja ludzi.
22 sakavika ŭ Łabanarskim lesie kala v. Lihiałaŭki pry jahonym udziele byli zastrelenyja 13 bajevikoŭ i zachoplenyja partyzan i suviaznaja. U chutkim časie na ŭkazku «Bimby» schoplenyja jašče kala 10 miascovych žycharoŭ, što dapamahali partyzanam.
U noč z 10 na 11 krasavika 1951 h. čekisckaja vajskovaja hrupa, kiravanaja star. lejtenantam V.Staškievičam, składzienaja z ahientaŭ-bajevikoŭ upraŭleńnia 2-N MHB ŁSSR, u siadzibie Juozasa Čybirasa — žychara v. Strazdaj Taŭrahnskaha sielsavietu Ucienskaha rajonu — zastreliła 11 partyzanaŭ. Razam zabityja maci haspadara Marcela Čybirenie i jašče adna žančyna, Tafila Cijunialenie, a taksama 10-hadovy chłapčuk. Jak niepatrebnych śviedkaŭ zabili i haspadara siadziby Juozasa Čybirasa, i jahonuju ciažarnuju žonku Paŭlinu Čybirenie.
I hetak dalej da 1953 hodu... Varta adznačyć, što
Bimba nie byŭ entuzijastam — u spravie niama spravazdačaŭ, składzienych im asabista, jakija sustrakajucca ŭ daśje inšych ahientaŭ, što z asałodaj apisvajuć svaje dasiahnieńni.
Supracoŭnictva było spyniena ŭ 1961 hodzie «praz adsutnaść suviazi z ahientam».
Litoŭskija ŚMI stali pisać pra ahienta «Bimbu» ź siaredziny 1990-ch. Pry hetym časta adnaznačna śćviardžajecca, što były bajavik — heta ksiondz Bulka z Mosaru, što na Hłyboččynie. U 2003 hodzie litoŭski telekanał LTV ahučyŭ vytrymki z telefonnaj razmovy ź Ju.Bulkam, u jakoj toj zajaviŭ, što nikoha nie vydavaŭ, a partyzany patrapili ŭ ruki śpiecsłužbaŭ z pryčyny nizkaj dyscypliny i pjanstva. Treba skazać, što z 1960-ch Ju.Bulka braŭ aktyŭny ŭdzieł u antyałkaholnych kampanijach u Litvie. Siońnia ž jon viadomy jak adzin z samych pryncypovych zmaharoŭ z pjanstvam u Biełarusi.
Supracoŭniki Centru nie takija kateharyčnyja, jak litoŭskija žurnalisty.
«My amal upeŭnienyja, što ksiondz z Mosaru i jość ahientam «Bimbam», hetamu jość šmat dakumientalnych paćvierdžańniaŭ, ale sprava jašče nie zakrytaja i patrabuje kančatkovaha daśledavańnia», — kaža zahadčyk śpiecadździełu Centru Rytas Narvidas.Pavodle litoŭskaha zakanadaŭstva, Centr tolki źbiraje materyjały, a zatym pieradaje spravu ŭ Prakuraturu.
«Uziać na plečy kryž i pajści ŭ Litvu»
Ksiondz Juozas Bulka fakt svajho supracoŭnictva z orhanami admaŭlaje: «Nie pracavaŭ! Što vy šukajecie? Što vy ad mianie chočacie, skažycie? Vosiemdziesiat čaćviorty hod. Nie dajacie spakojna pamierci. Čamu vy nie daśledujecie, chto rezaŭ u toj čas ludziej, samahonku hnaŭ?Ja ni z kim ni ŭ lesie nie byŭ źviazany, ni ŭ KHB, ja vioŭ baraćbu z ałkahalizmam. (…) Ja niepituščy. Samahon vylivaŭ, nie davaŭ pić. A što vy viedajecie, małady, što vyrablali tym časam hetyja bandyty, katoryja, kažuć ciapier, patryjoty? KHB, znajecie. Ja nikomu prysiahi nie davaŭ. Ja i ciapier pracuju z pjanstvam. Viadu razmovy. Ja rady, kali čałaviek papraŭlajecca, kali prychodzić i dziakuje za heta».
Ajciec Juozas zaŭvažna chvalavaŭsia, bo sama tema hutarki jamu vielmi balučaja. «Kažuć, što z orhanami supracoŭničaŭ, ale čamu tady jany nie zastupilisia za mianie, kali mianie vyhnali z technikumu za toje, što ŭ kaścioł chadziŭ?» — pytaje Juozas Bulka.
Niby ŭ supraćvahu apublikavanym u Vilni emhebešnym dakumientam, jon demanstruje knihi vodhukaŭ z pradpryjemstvaŭ, dzie jon pracavaŭ. U ich na roznych movach zapisanyja padziaki tavaryšu Bulku za arhanizacyju cudoŭnych sustrečaŭ, tak zvanych biezałkaholnych viečaroŭ. Zapisy pa-rasijsku zroblenyja žycharami Leninhradu, Uljanaŭsku, Uralsku.
U adnoj z hetych knih zachoŭvajecca list žančyny, jakaja dziakuje staršyni arhanizacyi Čyrvonaha kryža vilenskaha zavodu elektrapryboraŭ Juozasu Bulku za ŭratavanaje žyćcio. Žančynie treba było rabić składanuju apieracyju, jakaja amal nie pakidała šancaŭ vyžyć. Bulka na svaje hrošy nabyŭ darahija leki, i kabieta, maci dvaich dziaciej, adužała.
«Ja ŭsio žyćcio ratavaŭ ludziej ź biady. I praciahvaju heta rabić ciapier. Moža, mianie chto i nie lubić, ale ja nie bajusia. Nie bajusia śmierci. Ja sam adčyniaju dźviery ŭsim, chto da mianie prychodzić, i pry hetym nie viedaju, chto staić na parozie», — kaža śviatar.I kaža, što nichto jaho nie finansuje — na ŭsie patreby ludzi achviarujuć. «Kažuć, što Paryž* byŭ adnoŭleny nie prosta tak. Ale heta zajzdraść ludskaja. Treba pracavać, šmat pracavać i tady ŭsio ŭdasca».«Nie padabajecca niekatorym, što mianie Łukašenka ŭznaharodziŭ», — uzhadvaje śviatar.
Ludzi sudziać adzin adnaho i chaj sudziać, ale ŭsio adno Boh usio pastavić na svaje miescy, kaža śviatar. «Časam u mianie ŭźnikaje dumka — uziać na plečy kryž i pajści pieššu ŭ Litvu», — kaža jon.
«Nieviadoma, jak by ja siabie pavioŭ u toj situacyi»
Na Hłyboččynie pra rasśledavańnie litoŭskich historykaŭ viadoma z momantu vychadu telepieradačy na LTV. «U nas šmat chto hladzić litoŭskija telekanały, tamu ludzi ŭ kursie tych padziej», — kaža hłybaččanin Jarasłaŭ Biernikovič. Jon miarkuje, što datyčnaść śviatara da padziejaŭ minułaj vajny vidavočnaja, a tamu jon musić pakajacca. Bo inakš čamu ja mušu spaviadacca takomu ksiandzu, pytaje Biernikovič.
Kinakrytyk Andrej Rasinski nieadnarazova byŭ hościem Mižnarodnaha katalickaha fiestyvalu chryścijanskich filmaŭ «Mahnifikat», što ładzicca ŭ Hłybockim rajonie. Jon nie moža pavieryć u źviestki pra stvaralnika mosarskaha cudu: «Patrapiŭšy tudy, ubačyŭšy ŭsio na svaje vočy dy parazmaŭlaŭšy z Bulkam, jaki stolki dobraha zrabiŭ, u takoje ciažka pavieryć».
Pierakładčyk ź Pinsku Jaŭhien Salejčuk byŭ adnojčy z katalickaj pilihrymkaj u Mosary. «Usie my byli mocna ŭražanyja ŭbačanym, ale najbolš samim ksiandzom», — uzhadvaje jon. Adno z najmacniejšych uražańniaŭ — toje, jak da śviatara ranicaj pryjšli kałhaśniki i pačali raicca, z čaho pačynać pracu. I ksiondz im razdavaŭ zadańni, niby ahranom. «Niepryjemna takoje čuć pra takoha čałavieka. I tym bolš składana sudzić jaho, bo nieviadoma, jak by ja siabie pavioŭ u toj trahičnaj situacyi».
Kolki hadoŭ tamu, kaža kiraŭnik śpiecadździełu LGGRTC Rytas Narvidas, u prakuraturu Biełarusi byŭ nakiravany zvarot ad litoŭskich kalehaŭ z prośbaj zładzić dopyt mosarskaha ksiandza. Ale zvarot zastaŭsia biez adkazu.
Sprava ahienta «Bimby» nie maje terminu daŭnaści, pakul jana časova prypynienaja, bo nie apytany hałoŭny padazravany.
«Na siońnia staić pytańnie nie stolki pakarańnia byłych ahientaŭ, kolki sproby nie dać hramadstvu zabycca na hetuju trahičnuju i niaprostuju temu», — kaža zahadčyk śpiecadździełu. Na jaho dumku, uzrost i status ksiandza z Mosaru nielha ihnaravać.«Mahčyma, jaho i nie treba ciahnuć u sud, ale było b dobra, kab jon dobraachvotna vykazaŭsia na hetuju temu. Kab u hetaj spravie možna było narešcie pastavić kropku».
