U paślavajennym Minsku, u jakim zabaroniena rabić zdymki ruinaŭ, bo heta prerahatyva tolki aficyjnych orhanaŭ, rehularna na eciudy vychodzić čatyrnaccacihadovy chłopiec. Jahony zaniatak vyhladaje biaźvinna: jon prosta praktykujecca. Nasamreč hetyja zamaloŭki byli realizacyjaj płanu pa fiksacyi kulturnaj spadčyny Minsku, los jakoj zastavaŭsia niapeŭnym. Svajho vučnia na padobnyja eciudy skiravaŭ słynny minski mastak-piedahoh Siarhiej Katkoŭ.Niezvyčajnuju staronku historyi raskapaŭ Aleh Dziarnovič.
Anatol Nalivajeŭ staranna fiksavaŭ detali architekturnaj spadčyny, jakim nakanavana było źniknuć.
Tak vyhladała Płošča Svabody (Ratyšny plac).
Jana ž z boku ciapierašniaha hatelu «Jeŭropa».
Kaścioł na Załatoj Horcy.
Handlovyja rady.
Tak vyhladała płošča Miaśnikova (kut Zacharjeŭskaj i Nova-Maskoŭskaj).
Pałac Čapskich kala budynku MUS.
Miensk byŭ šmatetničnym — miačet. Tatary składali istotnuju dolu nasielnictva.
Baročnyja zakutočki.
Niamiha.
Brama na miescy ciapierašniaj Kastryčnickaj płoščy.
Vulica Handlovaja na bierazie Śvisłačy.
Vulica Handlovaja na bierazie Śvisłačy ź inšaha rakursu.
Kala Čyrvonaha kaścioła.
Savieckaja ad Kamsamolskaj da Leninskaj.
Napaŭrazburany Daminikanski kaścioł, vid ad płoščy Svabody.
Vid na Opierny teatr z Praletarskaj (Ja. Kupały)
Pierakryžavańnie Niamihskaj (Niamihi) i Astroŭskaha (Rakaŭskaj)
Kamaroŭskaja płošča (ciapier tut płošča Jakuba Kołasa).
Svajho nieaficyjnaha vučnia na padobnyja eciudy skiravaŭ słynny minski mastak-piedahoh Siarhiej Katkoŭ, jaki zasnavaŭ znakamituju potym studyju pry Pałacy pijanieraŭ. Vučań ža byŭ nieaficyjny, bo junak nasamreč chadziŭ u muzyčnuju škołu, ale Katkoŭ zaŭvažyŭ jahonuju cikavaść da vyjaŭlenčaha mastactva i admietnaść stylu — fatahrafičny malunak.
«Idzi maluj!»
Katkoŭ nakiroŭvaje vučnia ŭ roznyja kutki horadu, jon cenić, jak mastak-pačatkoviec fiksuje architekturnyja abjekty: toje, što ŭznosicca siarod kurodymu paniaviečanaha horadu. Pra impazantny dom la hałoŭnaha budynku Ministerstva ŭnutranych spravaŭ jon tak i skazaŭ: «Idzi maluj, hetaha doma moža chutka nie być!»
Toj vučań — Anatol Nalivajeŭ. Svaje «fatahrafičnyja» zamaloŭki, vykananyja ŭ kancy 1940-ch akvarellu, u 1960-ja jon pieravioŭ u tempieru, dziakujučy čamu jany i zachavalisia. Siońnia kalekcyja Anatola Nalivajeva ŭtrymlivaje niazvykłyja rakursy i małaviadomyja detali z histaryčnaj spadčyny Minsku, adnavić jakija my ŭžo časta nie ŭ stanie.
Brama
Adlustravanaja na malunku Anatola Nalivajeva brama — małaviadomy abjekt. Jaje ŭdałosia łakalizavać u rajonie siońniašniaj Kastryčnickaj płoščy, pobač z Pałacam kultury prafsajuzaŭ, uzdoŭž jaho bakavoha fasadu — za bramaj vyhladajuć acalełyja tady viežy katalickaj Katedry. Minski krajaznaŭca Vital Kiryčenka adšukaŭ zdymak 1949 h., jaki śviedčyć, što tady brama jašče stajała. Malunak Nalivajeva datavany 1946 h., i brama na im zafiksavana ŭ lepšym stanie. Heta typovy ŭzor «pravincyjnaha madernu» z aluzijami na kłasicyzm. Brama była ŭźviedziena z čyrvonaj cehły na pryvatnym placy, chutčej za ŭsio, na miažy XIX i XX stst. Hety, pa sutnaści, prykład «małoj architekturnaj formy» ŭzbahačaŭ vobraz horadu. Padobna, što brama patrapiła ŭ trasiroŭku centralnaha praśpiektu, što nie pakinuła joj šancaŭ zachavacca.
Pałac Čapskaha
Zusim inšaja situacyja składałasia z druhoj pabudovaj — pałacam źleva ad sučasnaha budynku Ministerstva unutranych spravaŭ. Anatol Nalivajeŭ zafiksavaŭ stan pabudovaŭ na 1948 h. — nad siadzibaj MUS (da revalucyi ŭ hetym nieakłasicystyčnym budynku raźmiaščałasia Minskaje ziemlarobčaje tavarystva ŭzajemnaha strachavańnia) jašče znachodzicca skulptura bahini płodnaści i ziemlarobstva Demietry, adnaŭleńniem jakoj u 2004 hodzie tak hanarycca ministr Navumaŭ. A sam pałac byŭ u prymalnym stanie i, vidavočna, prydatny da restaŭracyi. Ciapier ža na hetym miescy znachodzicca juvielirnaja krama «Čaraŭnica» (pr. Niezaležnaści, 13). Toj daŭni budynak zasłuhoŭvaje taho, kab być nazvanym adnym z najpryhažejšych u horadzie taho času. Trochpaviarchovy pałac upryhožany nižnim jarusam arkad, a akcentam usiaho budynku jość erkier, jaki vystupaje z asnoŭnaha abjomu pałacu na ŭsiu jaho vyšyniu.
Spatrebilisia zrabić peŭnyja rosšuki, kab zrazumieć, što davoli dobra zachavany paśla vajny budynak — heta pałac Minskaha haradskoha hałavy hrafa Karala Čapskaha. Postać sama pa sabie vybitnaja — čatyry razy abiraŭsia hałavoju Minskaha samakiravańnia (z 1890 pa 1901 — apošniaja kadencyja niapoŭnaja), ź jaho imiem u Minsku źviazanyja ŭviadzieńnie elektryčnaha aśviatleńnia, budaŭnictva konki, umacavańnie bierahoŭ Śvisłačy, uźviadzieńnie novych mastoŭ, pavieličeńnie mahutnaści vodapravodu, značnaje palapšeńnie sanitarnaha stanu horadu, ažyŭleńnie finansavych instytutaŭ, adkryćcio himnazij, špitaloŭ, publičnaj biblijateki, zabrukoŭka vulic... Faktyčna, pad kiraŭnictvam Čapskaha Minsk pieraŭtvaraŭsia ŭ novajeŭrapiejski horad. Abranaha pieršy raz haradskim hałavoju va ŭzroście 30 hadoŭ, Karala Čapskaha jašče pry žyćci nazyvali «pieraŭtvaralnikam Minsku». I heta niahledziačy na składanyja adnosiny z kiraŭnikom carskaj administracyi, hubiernataram, kniaziem Mikałajem Trubiackim. Čapskamu ž naležaŭ brovar «Bahiemija» (siońniašni piŭzavod «Alivaryja»).
9 lipienia 1893 h. hraf Karal padaŭ u Minskuju haradskuju ŭpravu chadajnictva ab dazvole na budoŭlu trochpaviarchovaha muravanaha budynku na Zacharjeŭskaj vulicy. A ŭ 1894 h. pałac u asnovie svajoj byŭ užo ŭźviedzieny. Aŭtarstva prajektu novaj minskaj admietnaści naležała słynnamu pieciarburhskamu architektaru Viktaru Šreteru, jaki pracavaŭ u stylistycy nieareniesansu. Ciapier zrazumieła, adkul hetyja rysy stylu histaryzmu ŭ pałacy Čapskaha.
Aproč žyłych pamiaškańniaŭ na pieršym paviersie pałacu (jakraz tam, dzie arkady) raźmiaściłasia Minskaje tavarystva sielskaj haspadarki. Jaho ačolvała jašče adna lehiendarnaja asoba — fundatar kaściołu Sv. Symona i Aleny (Čyrvonaha kaściołu) Eduard Vajniłovič (jakija asoby, jaki maštab!), pareštki jakoha rupnaściu probašča a.Uładzisłava Zavalniuka ŭ 2006 h. byli pieraviezienyja z Polščy i pierapachavanyja la fundavanaha im kaściołu. U Minskaje tavarystva sielskaj haspadarki ŭvachodzili najbujniejšyja ziemleŭładalniki kraju, i pad jaho kiraŭnictvam ładzilisia navukovyja daśledavańni, arhanizoŭvalisia sielskahaspadarčyja vystavy i inš., što musiła spryjać raźvićciu ahrarnaha siektaru Biełarusi. Z 1912 h., užo paśla zaŭčasnaj śmierci hrafa ŭ 1904 h., u pałacy mieściłasia ahulnatavarnaja birža.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny, kali prajektavałasia pieršaja čarha novaj zabudovy tahačasnaj vuł. Savieckaj, kala 1949 h. pałac Čapskaha byŭ źniesieny, choć jon zusim nie zaminaŭ trasiroŭcy novaha praśpiektu — my bačym, što budynak MUS, što znachodziŭsia na adnoj linii z pałacam, cudoŭna zachavaŭsia. Ad vulicy Vaładarskaha da Haradskoha vału (Uryckaha) na praciahu 1950—1954 hadoŭ byŭ uźviedzieny budynak pavodle prajektu architektaraŭ Michała Asmałoŭskaha i Hienadzia Badanava, u jakim, darečy, raźmiaściŭsia kinateatr «Centralny». Sam pa sabie hety budynak jość niakiepskim uzoram savieckaj architektury. Ale ci varta było dziela jaho rujnavać budynak-papiarednik? Minsk straciŭ adzin z samych admietnych svaich budynkaŭ.
Vulica Handlovaja
Trahiedyja vulicy Niamiha ŭ pačatku 1970-ch i ŭ našyja dni dobra viadomaja. Drama ž Handlovaj zusim zabytaja. Ja taksama mierkavaŭ, što asnoŭnyja razbureńni adbylisia na joj padčas vajny. Ale archiŭnyja zdymki, a taksama malunki Nalivajeva śviedčać, što jašče ŭ kancy 1940-ch hetaja vulica, što ablamoŭvała ŭzdoŭž Śvisłačy staražytny rajon Minsku pad nazvaj Vierchni horad, isnavała. Bolš za toje, vyjaŭlenyja Vitalom Kiryčenkam u nietrach Biełaruskaha dziaržaŭnaha archivu navukova-techničnaj dakumientacyi invientaryzacyjnyja zdymki śviedčać, što jašče ŭ 1960-ja Handlovaja była zabudavanaja kapitalnymi budynkami. Značyć, źniščeńnie Handlovaj adbyłosia niedzie ŭ toj ža čas, što i Niamihi, moža, krychu raniej.
Siońnia hetuju vulicu sprabujuć adbudavać u ramkach inviestycyjnaha prajektu pad łozunham «Adlustravańnie statusu». Raźmiaščeńnie za fasadami budynkaŭ parkinhaŭ nie dazvalaje hetyja pracy nazvać sapraŭdnaj rekanstrukcyjaj. Taksama nie jasna, nakolki ŭ prajektnych pracach vykarystoŭvalisia archiŭnyja materyjały.
Miž tym, vulica Handlovaja, što niekali nie była samym reśpiektabielnym miescam, jość absalutna nieabchodnaj dla zakončanaści ŭsiaho ansamblu Vierchniaha horadu, choć by z adnaho, uźbiarežnaha boku. Takija rajony, a nie tolki vybitnyja pomniki, stvarajuć celnuju tkanku staražytnaha horadu. Nam hetaha tak nie chapaje!
Pra maštaby vajennych razbureńniaŭ
Siońnia aficyjna maštaby razbureńnia Minsku ŭ pieryjad Druhoj suśvietnaj vajny aceńvajucca niedzie ŭ 80% žyłoha fondu. Apanienty hetaha pohladu nazyvajuć 25—30%. Usie hetyja razbureńni stali vynikam niamieckaha bambavańnia ŭ červieni 1941 h., niekalkich savieckich bambavańniaŭ, a taksama «prafiłaktyčnych vybuchaŭ», jakija pravodzilisia niamieckimi ŭładami. Kab zabiaśpiečyć prajezdy i biaśpieku, niamieckija sapiornyja adździeły padryvali napaŭrazburanyja i pavisłyja kanstrukcyi. Dadamo tut jašče pažary, što ŭźnikali ŭ vyniku bambavańniaŭ.
Zrešty, zachavaŭsia jašče adzin aficyjny dakumient, što da statystyki razbureńniaŭ. U tłumačalnuju zapisku 1951—1952 hh. da Hienieralnaha płanu raźvićcia Minsku 1946 h. byli ŭniesienyja nastupnyja frazy: «Pavodle papiarednich dadzienych invientaryzacyjnaha biuro harvykankamu na 01.01.1946 h., žyłpłošča, jakaja zachavałasia paśla akupacyi i adnoŭlenaja za pieryjad 1944—1945 hh., składała kala 656 tys. kv. m. Takim čynam, było razburana 54,2% usiaho žyllovaha fondu».
Ciapier pytańnie ŭ tym, što ličyć razbureńniami. Pavodle techničnych standartaŭ heta nie tolki poŭnaje, da padmurku, źniščeńnie budynku, ale taksama istotnaje parušeńnie jaho kanstrukcyj. Sapraŭdy, bolšaść damoŭ u centry Minsku ŭ 1944—1945 hh. stajali biez dachaŭ, z parušanymi pierakryćciami. I ŭsie pavajennyja zdymki pierakanaŭča heta ilustrujuć. Prynamsi, pra 25—30% strataŭ zabudovy horadu havaryć nie vypadaje.
Inšaja reč, što padobnuju, kali nie bolšuju stupień razbureńniaŭ spaznali Varšava, Hamburh, Drezden — i va ŭsich ich histaryčnyja centry byli adnoŭlenyja! Zrešty, i ŭ Minsku mnohija budynki, jakija na fota tych časoŭ stajać biez dachaŭ, siońnia spraŭna funkcyjanujuć, jak, naprykład, budynak byłoj Alaksiejeŭskaj žanočaj himnazii (pierad vajnoj — siaredniaj žanočaj škoły № 9), dzie ciapier mieścicca Kamitet pa adukacyi i spravach moładzi Minharvykankamu (vuł. Kirava, 5).
Možna ŭpeŭniena śćviardžać, što źniščeńnie daŭniaha Minsku adbyłosia nie tolki praz razbureńni ŭ časy Druhoj suśvietnaj vajny, a taksama ŭ vyniku metaskiravanaj dziejnaści pa prajektavańni i stvareńni novaha sacyjalistyčnaha horadu, stalicy Savieckaj Biełarusi. «Dasacyjalistyčny» Minsk zastaŭsia nam na karcinach Anatola Nalivajeva.
