Jość u našaj krainie kutok, niby naŭmysna pakinuty ludźmi ptuškam — Aśviejščyna. Piša Siarhiej Chareŭski.
Tysiačy ich hniazdujucca tut, sotni tysiačaŭ robiać prypynak pa darozie ŭ vyraj, a dla niekatorych vyraj — u Biełarusi. Siudy jany imknucca ŭzimku z palarnych šyrotaŭ.
Aśviejskaje voziera. Uletku tut hniazdujucca vysakarodnyja biełyja čapli, bieźlič biełych busłoŭ i stolki čajek‑kirlaŭ, što biełym biel u vačach. Ciažka dać viery, što niekali heta byŭ zamožny i abchodžany kraj. Siońnia heta pamiežnaja zona, tupik, mima jakoha prajšli ŭsie darohi.
Kraj Jana Barščeŭskaha, Ihnata Chrapavickaha, Napaleona Ordy. Ščasna i mirna pieražyŭšy XIX stahodździe, jon byŭ daščentu spapialony ŭ vajnu apošniuju. Ciapier Aśviejščyna — źnieludnieły raj dla ptušak.
Kraj Zavalni
Les na sumiežžy Połaččyny i Aśviejščyny — drymučy, čorny, nie padobny da śvietłych sasońnikaŭ vakoł Minsku. Skroź huščar vichlaje pakručastaja Drysa. A na druhim jaje bierazie — śvietła‑śvietła. Tam krajavid miescami nahadvaje tundru. Na miescy kolišnich paletkaŭ usio zadzirvanieła dy parasło bałotnymi imchami. I miljardy piarestych krasak uviesnu raskviečvajuć dalahlad.
U Dziornavičach na bierazie Drysy zastalisia reštki šykoŭnaha parku. Vioska hetaja niekali naležyła panu fon Teše, adstaŭnomu rasijskamu hienierału, hieroju 1812 hodu. Raspoviedy pra dzivakavataść hetaha staraśvieckaha pana dasiońnia bytujuć u vakolicach. Słuchajučy ich, razumieješ, adkul uzialisia bajki šlachicica Zavalni.
Miž Dziornavičami i Zadziežžam lažać pustki, redkaleśsie, bałaciny. Sapraŭdnaja Poŭnač. To tut, to tam bliščyć vada. Sietka rek na Aśviejščynie — najhuściejšaja ŭ Biełarusi. Amal usiu vadu adsiul źbiraje Dźvina, tolki na krajniaj poŭnačy vada ściakaje rečkaj Siniuchaj praz Łatviju, dzie jaje zavuć Ziłupe, u Rasiju, u słynnaje Čudskaje voziera.
Kurhany
Zadziežža — vialikaja vioska siarod pustak. Uražvaje, što tut amal niama sadoŭ. Uzdoŭž daroh kurhany, kurhany. Aśviejščyna šmatkroć była polem biaźlitasnych i praciahłych vojnaŭ. Kurhany la haradzišča Urahava, kurhany ŭ Baroŭcy, u lasach nad Svolnaju vysačeznaja Francuzskaja Hara.
Niepadalok — Kachanavičy. Vioska na rostaniach, tut naradziŭsia Ihnat Chrapavicki, paet, aśvietnik dy falkłaryst. Pan Chrapavicki z susiedziami, panami Ubry i Ščytam, raspracavaŭ prajekt skasavańnia panščyny jašče ŭ 1850 h. Jaho nie zrazumieli. Kali ž u 1861 h. kasavali pryhon, Chrapavicki byŭ uznaharodžany miedalom «Za trudy po osvoboždieniju kriesťjan» i abrany maršałkam dvaran Viciebskaj hubiernii. Jon napisaŭ «Pohlad na paeziju biełaruskaha naroda» z dadatkam nazirańniaŭ nad asablivaściami biełaruskaj movy — pieršaj historyka‑paraŭnalnaj charaktarystyki našaha falkłoru.
Dzieci vyzvalenych im sialanaŭ na čale z balšavikami puścili dymam baročny pałac Chrapavickich. Zastalisia adno čysty łužok, dźvie sažałki dy staraja prysada ź viačystymi lipami, chvojami dy listoŭnicami.
Śviataja hara
U vioscy Strałki, što nad rečkaju Vužyca, daroha razychodzicca na Aśvieju i na Lisna, viosku nad čaroŭnym vozieram, što atočana, by ružancam, kurhanami dy krynicami ŭ dzikich lasach. La Strałkoŭ jość Śviataja hara. Pobač z haroj znachodzicca Śviatoje voziera, u jakim zdaŭna zabaraniałasia łavić rybu.
Liśnianskaje voziera
Samaje staražytnaje pasielišča lasnoha kraju — vioska Lisna, niby hałandskaje miastečka na kanałach, prytuliłasia na mysie miž vozieram Liśnianskim i rečkaju Svolnaju. Kalarovyja ščyty fasadaŭ hladziać na vadu skroź piarestyja fiejervierki kvietak. Vabiać zručnyja dla stajanak bierahi, šyrokija piasčanyja bierahavyja vodmieli, prazrystaja da dna «srebnaja» vada, raskošnyja lasy.
Na voziery panuje trymclivaja błahaviejnaja ciša. Zredźčas, matlanuŭšy čornym, šyzym dy biełym pierjem, niby indziejski pravadyr, u vadu vakamhnienna ŭdaryć arłan, kab kipciurami‑vościami praciać rybinu. Tak, toj samy arłan, što na hierbie ZŠA. Heta samaja vialikaja naša drapiežnaja ptuška hniazdujecca ŭ hetych hłuchich miaścinach.
Lisna — samaje staražytnaje pasielišča lasnoha kraju. Hetuju viosku car kaliści padaryŭ rasijskamu piśmieńniku Fanvizinu.
Ad paŭnočnaha bierahu Liśnianskaha voziera pačynajecca Rasija.
Carkoŭna
U vioscy Carkoŭna dva hady tamu ja sustreŭ 102‑hadovuju Alenu Hlinskuju. Heta žyćciaradasnaja kabieta, niby Maleńki Prync, štodzień nazirała za zachodami sonca nad vozieram, pierasoŭvajučy svoj usłončyk. Uraziła jaje sakavitaja, čystaja biełaruskaja mova, pieśni, raspoviedy pra Kupalle, pra byłuju vielič vioski, pra represii i apošniuju vajnu. Saviety, kaža Alena Hlinskaja, horšyja za nacystaŭ, bo niemcy pryjšli i syšli, a saviety ździekvalisia ź ludziej niesupynna, vyvozili, rasstrelvali, adbirali dabro … Sa skruchaju baba ŭspaminała, jak raniej pierazovy zvanoŭ tuzinu cerkvaŭ, kaściołaŭ łunali pa ŭsim Aśviejskim voziery, jak vakoł byli achajnyja pali zbažyny i lonu, «jak pojduć kascy ŭ chvali sakaŭnoje travy, niby lebiedzi płyvuć, u biełych kašulach» (Boža, jakaja mova!). A ciapier — usio chmyzam zarasło. Śpievy baby Aleny na skonie dnia nad Aśviejaj ja nie zabudu nikoli.
Aśviejskaje voziera
Aśviejskaje voziera to nabližajecca da darohi, to addalajecca. Byvaje, u ranišnim tumanie ci ŭ viečarovaj smuzie supraćlehły bierah nie prahladajecca — voziera ŭražvaje pamierami. Jaho płošča bolš za 53 kv. km. Za tysiačy hadoŭ vializnuju svaju častku jano addało bałotam. U vietranaje nadvorje vadzianaja masa pieramiešvajecca da dna i mocna nasyčajecca kisłarodam, a ŭletku dobra prahravajecca. Tamu tut bahata ryby, až 22 vidy. Žyvie tut i vializarnaja papulacyja rakaŭ.
Šviedskaje miastečka
Miastečka Aśvieja, što na ŭźbiarežžy, — samaje paŭnočnaje haradskoje pasielišča Biełarusi. Jamu bolš za tysiaču hadoŭ. Pra jahonych zasnavalnikaŭ havoryć nazva: śvieŭskaje, śviejskaje, h.zn. šviedskaje. I tysiaču, i paŭtysiačy hadoŭ tamu Padźvińnie było abjektam vialikaj cikavaści skandynaŭskich haściej.
Pra heta siońnia sa skruchaju ŭzhadvajecca ŭ Aśviei, dzie niama hatelu, restaranu i navat, pardonnez‑moi, hramadskaje prybiralni. Tak što, jedučy tudy, zakidajcie ŭ bahažnik usio dla žyćcia — až da pitnoj vady.
Z 1924 h. pa 1959 h. Aśvieja była centram rajonu. U 1925 hodzie z metaj lepšaha absłuhoŭvańnia nacyjanalnych mienšaściaŭ u Aśviei byŭ stvorany jaŭrejski nacyjanalny saviet. Siońnia ŭ Aśviei ad byłoj vieličy zastalisia stałoŭka, para kramaŭ i bietonnyja plity ŭ jakaści plažu.
Słavutaściu Aśviei byŭ vializarny pałac, zbudavany ŭ XVIII st. minskim vajavodam Janam Aŭhustam Hilzienam. Choram ź piaci korpusaŭ z čatyrma halerejami vyhladaŭ źvierchu vializnaj ptuškaj z raspaściortymi kryłami i ździŭlaŭ płaniroŭkaj: hałoŭnych padjezdaŭ było čatyry, pa liku poraŭ hodu; unutranych uvachodaŭ — dvanaccać, pa liku miesiacaŭ; pakojaŭ i załaŭ było pa kolkaści tydniaŭ u hodzie, voknaŭ — pa liku dzion. Tut była lustranaja balnaja zała ŭ styli Ludovika XV. Moža kaliści jaho adbudujuć u jakaści hatelu?
Prysady staradaŭnich drevaŭ uzdoŭž kanałaŭ, pa jakich pany katalisia ŭ handołach, nahadvajuć ciapier niejki fantastyčny trapičny les…
Vostraŭ
Hałoŭny honar ciapierašniaje Aśviei — Vostraŭ. Biaźlesyja schiły na poŭdni stroma abryvajucca da vady. Na viaršyniach, schiłach i la padešvy ŭzhorkaŭ raskidanyja vałuny. Pra niekatoryja jość navat padańni. A ŭ adzin kamień uvieś čas šuhaje małanka… Vostraŭ na Aśviejskim voziery samy vialiki ŭ našaj krainie — 5 kv. km. Jość tut dva dahistaryčnyja haradziščy: Haradok i Pierunoŭka. Niekali było siało z bałckaj nazvaju Du (pa‑litoŭsku «dva») z ułasnym prychodam i carkvoj Rastva Baharodzicy. Da vajny vioska Vostraŭ naličvała 65 dvaroŭ. Apošnija astraŭlanie źjechali ŭ 1970 h. Siońnia tut hojsaje pa kolišnich paletkach paŭdziki tabun miascovaj konna‑spartovaj bazy.
Vostraŭ adabrała ŭ čałavieka pryroda. Vakoł jaho na voziery hniazduje paŭtara dziesiatka vidaŭ vadapłaŭnych ptušak. U pieralotach z vyraju i ŭ vyraj na voziera siadajuć jašče 18 vidaŭ. Na vostraŭ pa apošnim lodzie prychodzić ciažarnaja łasicha i pa pieršym lodzie sychodzić z padhadavanym u biaśpiecy łasianiom. Tut hojsajuć barsuki, šaški, kunicy. Raźvialisia ŭžo i babry, vydry, norki, andatry. Ale hałoŭny tut piersanaž — stary kazioł Barys, jaki, jak hrozny vartavy, sustrakaje ŭsich haściej i radasna biažyć hulacca‑badacca.
Uvosień, kali načnyja chałady rasfarbujuć liście i čaraty ŭ tysiačy barvaŭ, nad vozieram stanie biełym‑bieła ad lebiedziaŭ i busłoŭ, viadomych i nieviadomych ptušak, što źbirajucca adsiul u dalokuju Ptušynuju Darohu. A kali ŭvieś hety źniamieły kraj uchutajuć śniežnyja suvoi, i jon pieraŭtvorycca ŭ nieabsiažnuju ledzianuju pustyniu, siudy zalatuć biełyja pardvy‑kurapatki, a za imi i biełyja palarnyja sovy. I siarod hetaje biełaje cišy pačujecca raptam adno samotny carkoŭny zvon.
Aśvieja na paŭdniovym bierazie Aśviejskaha voziera. Nasielnictva 1,3 tys. čałaviek. 37 km ad čyhunačnaj stancyi Vierchniadźvinsk na linii Połack—Dźvinsk.
Aśviejskija haradziščy adnosiacca da pasialeńniaŭ bałckich plamienaŭ. Pieršaje letapisnaje ŭpaminańnie — 1503 h. Šmatkroć źniščałasia maskoŭskimi vojskami. U 1749 h. pierachodzić va ŭładańnie da mienskaha vajavody Jana Aŭhusta Hilziena. Tut byli pabudavanyja vieličny pałac i pryhožy kaścioł, raźbity vialiki park, himnazijum, dziejničaŭ špital pry klaštary.
Čapli.
Ździčełaje Aśviejskaje voziera. Pareštki starych kładak.
Kamień na vostravie, u jaki traplaje małanka.
Pałac Hilziena ŭ Aśviei.
