Napačatku 1980‑ch hadoŭ tema Druhoj suśvietnaj vajny ŭ Biełarusi raptam stała zdabytkam šyrokaj publiki ŭ Amerycy, a paźniej i ŭ śviecie. Adbyłosia heta dziakujučy jurystu‑amerykancu irlandzkaha pachodžańnia Džonu Łoftusu, jaki stvaryŭ sensacyju svaimi vystupami ŭ druku, na telebačańni i ŭ halinie papularnaj litaratury pra specsłužby.
Cyklapičnaje nahruvaščańnie žudasnych (i niepraŭdzivych) źviestak pra złačynstvy kalabarantaŭ, dziorzkuju svavolu CRU i Dziarždepartamentu z damieškam nievialikaj kolkaści realnych (i nie inkryminujučych) faktaŭ stvaraje ŭražańnie taho, što Łoftus mieŭ svajoj sapraŭdnaj metaj nie vykryćcio złačynstvaŭ, a žadańnie złupić sabie «chutkaha dalara» z hramadzkaści, puścić jak najšyrej sensacyjnyja źviestki pra byccam isnavaŭšyja parušeńni amerykanskich zakonaŭ amerykanskimi dziaržaŭnymi strukturami.
Pieršym krokam u «biznes‑planie» Džona Łoftusa stała televizijnaja pieradača «60 chvilin» z udziełam Majka Ŭołasa.
Abvinavačańni stvaryli chutkuju sensacyju, Majk Ŭołas atrymaŭ premiju «Emi», svaje «15 chvilinaŭ słavy» atrymaŭ i Łoftus.
Nieŭzabavie, u kastryčniku 1982 hodu, vyjšła kniha «Sakret Biełarusi», u jakoj była vykładzienaja teoryja pra toje, jak tahačasnyja amerykanskija dziaržustanovy (vojska, specsłužby, asabliva, źniešniepalityčnaje viedamstva) ustupili ŭ kantakt z nacystoŭskimi vajskovymi złačyncami ź liku niemcaŭ i pradstaŭnikoŭ narodaŭ Uschodniaj Eŭropy.
Zatym jany ŭtvaryli antydziaržaŭnuju zmovu i praz «sakretnuju strukturu» ŭ Dziarždepartamencie masava ŭvieźli ŭ krainu nacystoŭskich złačyncaŭ z metaju stvareńnia vajskovych siłaŭ dla zmahańnia z kamunizmam. Heta było zroblena biaź viedama Kanhresu, prezydenta dy inšych naležnych uładaŭ i charaktaryzujecca Łoftusam u knizie jak «bunt», «svavola», «złačynstva» i padobna.
Pa niezrazumiełych Łoftusu pryčynach najbolš aktyŭnym supracoŭnictva «zmoŭščykaŭ» ź Dziarždepu i specsłužbaŭ było mienavita ź biełaruskimi «nacystami», jakija apynulisia paśla vajny ŭ akupavanaj alijantami Niamieččynie.
Pa Łoftusavych padlikach, na pačatak 1980‑ch hadoŭ kolkaść biełarusaŭ‑kalabarantaŭ, jakich jon aŭtamatyčna zapisaŭ u vajennyja złačyncy, skłała «jak minimum 300 asobaŭ».
Łoftus sutyknuŭsia z hetaj źjavaj padčas svajoj pracy ŭ jakaści, jak jon piša, «federalnaha prakurora» va Ŭpravie specyjalnych raśśledvańniaŭ (USR, OSI pa‑anhielsku), dzie staŭ pracavać nieŭzabavie paśla atrymańnia jurydyčnaj adukacyi ŭ 1979 h. USR zajmałasia pravierkaj infarmacyi pra vajennych złačyncaŭ u ZŠA. Na praciahu dvuch hadoŭ pracy z dakumentami Łoftus, pa jahonych słovach, pryjšoŭ da vysnovy ab isnavańni zmovy, i kali jahonaja zacikaŭlenaść da hetaj temy stała viadomaja kiraŭnictvu, to jaho chutka zvolili. Zatym jon vyrašyŭ danieści svaju infamacyju da hramadztva. U vyniku była zroblenaja pieradača «60 chvilin» i napisanaja kniha.
Takoje prykładna ŭražańnie moža skłaścisia paśla znajomstva z vystupami Łoftusa ŭ druku i paviarchoŭnaha prahladu jahonaj knihi. Ale kali ŭčytacca i pilniej pahladzieć na fakty, vykładzienyja Łoftusam, ichnuju interpretacyju i spasyłki na krynicy, to vymaloŭvajecca zusim inšaja karcina.
Pieršaje — kredencyi samoha Łoftusa. Akazvajecca, pa ćvierdžańni jahonaha kiraŭnika ŭ USR Ałana Rajana,
Łoftus byŭ zusim nie «federalnym prakuroram», a dapamahovym supracoŭnikam, jaki zajmaŭsia padrychtoŭkaj dakumentaŭ dla jurystaŭ USR.
Druhoje — vysnovy knihi («rosšukaŭ»). Kali «aśleplenyja antykamunizmam» entuzijasty chałodnaj vajny stvarali antykamunistyčnaje vojska z «nacystaŭ» — navošta było zavozić jaho ŭ Ameryku, za tysiačy milaŭ ad planavanaha teatru bajavych dziejańniaŭ va Ŭschodniaj Eŭropie? Łoftus navat nie zadaje sabie takoha pytańnia.
Treciaje — čas pačatku Łoftusavaj «aśvietnickaj» dziejnaści supadaje z padjomam cikavaści da Hałakostu i vajennych złačynstvaŭ, kali paŭsiul stali źjaŭlacca artykuły, knihi, filmy pa hetaj temie, kali ludzi stali rabić na hetym karjery, rabić «biznes».
Usio vyšej skazanaje navodzić na ekanamičnyja, a nie altruistyčnyja matyvy imknieńnia Łoftusa «danieści da śvietu infarmacyju pra złačynnuju zmovu suprać Ameryki».
Kali źviarnucca da knihi «Sakret Biełarusi», pieršaje, što kidajecca ŭ vočy,
heta nieachajnaść va ŭžyvańni imionaŭ i taponimaŭ:«Radisłaŭ» Astroŭski (zamiest Radasłaŭ), «Baronavičy» (zamiest Baranavičy), Čarapukan (zamiest Čarapuk), aŭtar navat zdoleŭ napisać z pamyłkami imiony abodvuch svaich kiraŭnikoŭ pa pracy ŭ USR (poŭny śpis chibaŭ padadzieny anhielskim słavistam Džymam Dynhli). Vidać, što kniha rabiłasia na chutkuju ruku, kali było naroblena stolki elementarnych pamyłak.
Ale pamyłki ŭ napisanńni nia jduć ni ŭ jakaje paraŭnańnie z tymi chibami j adkrytaj falsyfikacyjaj, jakuju Łoftus užyvaje praz usiu knihu i paŭtaraje paśla ŭ interviju i hazetnych artykułach.Paŭsiul jon nia robić roźnicy pamiž pracaj u jakich zaŭhodna strukturach miascovaj administracyi ŭ časy niamieckaj akupacyi i vajennymi złačynstvami. Paŭsiul nie abciažarvaje siabie dokazami, kali havoryć pra biełaruskich dziejačoŭ jak pra złačyncaŭ.
Asnoŭnaj achviaraj sfalsyfikavanych abvinavačvańniaŭ staŭ Stanisłaŭ Stankievič, litaraturaznaŭca i redaktar, jaki padčas vajny byŭ adzin čas burhamistram Barysava.U svajoj knizie Łoftus śćviardžaje, što Stankievič byŭ asobaju, jakaja addała zahad i kiravała źniščeńniem hebrajaŭ Barysava ŭ kastryčniku 1941 h. Padstavaj dla hetaha, zhodna z Łoftusam, jość rapart Zioniekiena, što ŭžyvaŭsia jak adzin z dakumentaŭ na Niurnberhskim pracesie. Spasyłajučysia na hety dakument, Łoftus piša: «Stankievič daŭ zahad (načalniku palicyi biaśpieki Ehafu) zabić kala 7 tysiačaŭ mužčynaŭ, žančynaŭ i dziaciej» (st. 27). U samym dakumencie słovaŭ pra toje, što taki zahad addavaŭ Stankievič, nidzie niama. Bolš taho, jak viadoma, burhamistry nia mieli nijakaj ułady nad palicyjaj biaśpieki, jakaja niepasredna padparadkoŭvałasia niamieckamu kiraŭniku SS i palicyi sa štabam u Mahilovie. Łoftus pajšoŭ na adkrytuju falsyfikacyju i paklop, kab padahnać fakty pad svaju sensacyju ab «ukryvańni nacystoŭskich złačyncaŭ» uładami ZŠA.
Padobnymi insinuacyjami ŭ adras Radasłava Astroŭskaha, Franciška Kušala, Vitaŭta Tumaša dy inšych biełaruskich dziejačoŭ poŭnicca ŭsia kniha Łoftusa. Vyhladaje, što znajšoŭšy niekalki dakumentaŭ pra pieramovy pamiž byłymi biełaruskimi kalabarantami j amerykanskimi specsłužbami, Łoftus prydumaŭ zajmalny detektyŭny siužet z mažlivaściami dalejšaj finansavaj ekspluatacyi temy. Zatym naniaŭ niekaha zapoŭnić siužet ahulnaj fakturaj (Łoftus nie vałodaje movami pieršakrynicaŭ, na jakija spasyłajecca), nia duža abciažarvajučysia praŭdzivaściu i aŭtentyčnaściu svaich znachodak. Vynikam hetaha «biznes‑planu» i stała kniha «Sakret Biełarusi», jakaja nieŭzabavie była vydadzienaja taksama ŭ Brytanii (z dadańniem perlinaŭ kštałtu «Ckryvana Library» pra Biblijateku Skaryny/ Skaryna Library ŭ Londanie), vyjšła ŭ Francyi ŭ pierakładzie («Žudasny sakret», 1985), i była pieravydadzienaja pa‑anhielsku ŭ papiarovaj vokładcy ŭ 1989 hodzie.
Padniaŭšy mocnuju hazetnuju buru, tema zmusiła Hieneralnuju spravazdačnuju ŭpravu (HSU, pa‑anhielsku GAO) — jurydyčny adździeł Kanhresu ZŠA — pravieści niekalki raśśledvańniaŭ u dadatak ŭžo praviedzienaha jašče pierad «znachodkami» Łotusa ŭ 1978 h. Łoftus vyklikaŭsia dla pakazańniaŭ u hetaj spravie.
U vyniku było kanstatavana, što vysnovy, pryviedzienyja ŭ knizie, raśśledvańniem nie paćviardžajucca. Bura praź niejki čas ścichła.
Kniha była šyraka i sa smakam cytavanaja ŭ Savieckim Sajuzie, ale nie vyklikała cikavaści navukoŭcaŭ u Volnym śviecie. Cikava, što jaje absalutova ihnarujuć abo zhadvajuć jak chibnuju amal usie surjoznyja daśledčyki, jakija zajmajucca historyjaj amerykanskich specsłužbaŭ. Nažal, historyki, jakija zajmajucca Hałakostam i nacystoŭskimi vajennymi złačynstvami, časam niekrytyčna cytujuć i pierakazvajuć ćvierdžańni Łoftusa z usimi faktyčnymi i pravapisnymi pamyłkami.
Pa staronkach byccam salidnych vydańniaŭ znoŭ hulajuć insinuacyi nakont t. zv. «miaśnika Barysava» Stankieviča i Kušala z pamahatymi, jakija, «zaliŭšy vočy harełkaj, hvałcili dziaŭčat pierad rasstrełam i raźbivali hałovy adnym niemaŭlatam, a inšych ukidali žyvymi ŭ mahiły, kab jany zadychalisia pad trupami baćkoŭ. Kušalevy 20 tysiač mužyckich terarystaŭ uciakli na Zachad ad savieckich bajavych tankaŭ i ŭ apošni hod vajny zmahalisia ŭ roznych častkach SS» (hetak u tekście, hł. Hersh, Burton. The Old Boys: The American Elite and the Origins of the CIA. New York: Charles Scribner's Sons, 1992, star. 275‑276). Nažal, niedakazanyja abvinavačańni suprać biełaruskich nacyjanalnych dziejačoŭ razyjšlisia daloka, i ŭ peŭnych antybiełaruskich kołach udzieł Stankieviča ŭ zabojstvie hebrajaŭ Barysava abo kroŭ 42 tysiačaŭ mienskich hebrajaŭ na rukach Tumaša ŭsprymajucca jak aksijoma.
Ciapier hetyja falsyfikacyi z drukavanych vydańniaŭ pierachodziać u internet. Łoftus niasie niemałuju častku adkaznaści za pašyreńnie chłuśni. Asablivaj uvahi j asobnaha artykułu vymahajuć spasyłki, padadzienyja Łoftusam u jahonaj knizie. Nazvaŭšy Hałakost u Biełarusi «ŭnikalnym, bo ni ŭ vodnaj inšaj nacyi pad niamieckaj akupacyjaj nasielniki nie pieraśledavali hetak žorstka i z hetkim entuzijazmam svaich susiedziaŭ(hebrajaŭ), Łoftus, vokam nie mirhnuŭšy, uzvodzić chłuśniu na ceły narod, ihnarujučy dakumenty, sotni j tysiačy śviedčańniaŭ samych hebrajaŭ ab advarotnym. Cikava, što, prajšoŭšysia pa spasyłkach Łoftusa, čytajem u zhadanych im pieršakrynicach — niamieckich dakumentach — zusim advarotnaje jahonamu hniusnamu paklopu! Niemcy skardziacca, što biełaruskaje nasielnictva niemahčyma było mabilizavać na pahromy suprać hebrajaŭ.
Vyčarpaŭšy mažlivaści pa stvareńni sensacyjaŭ na «biełaruskaj» hlebie, Łoftus praciahvaje dalej raspracoŭvać załatuju žyłu «vykryćcia» pracy amerykanskich specsłužbaŭ. Zhadaŭšy napačatku perspektyvy raśśledvańnia masavaha pierakidu ŭ ZŠA byłych ahientaŭ šachskaj (iranskaj) tajnaj palicyi Savak, Łoftus zatym pieraklučyŭsia na suviazi CVU z arabskimi («Musulmanskija braty») dy inšymi musulmanskimi terarystami. Taksama zaniaŭsia vykryćciom amerykanskich i naahuł zachodnich specsłužbaŭ, jakija nibyta zmahalisia suprać hebrajaŭ i stvareńnia Dziaržavy Izrail (kniha «Sakretnaja vajna suprać hebrajaŭ»).
U knizie «Haniebnaja trojca» vykryvalnik Łoftus raskapaŭ isnavańnie złačynnaj zmovy pamiž nacystami, Vatykanam i Savietami. Sensacyjnyja znachodki (ci dakładniej: prydumki) Łoftusa znoŭ nie vyklikali cikavaści ŭ navukoŭcaŭ, ale zatoje dali Łoftusu pracu ŭ niekalkich radyjoprahramach.
Paralelna Łoftus vystaŭlaŭ siabie jak eksperta pa Hałakoście, u vyniku čaho zdabyŭ pracu pry Hałakost‑muzei ŭ Flarydzie.
Pracavaŭ Łoftus i na televizijnym kanale Fox‑News, ale byŭ zvolnieny ŭ 2005 h. dziela taho, što jon padaŭ niepraŭdzivuju infarmacyju pra adnaho arabskaha biznesmena, nazvaŭšy jaho terarystam i padaŭšy jahony dakładny adras. Toj čałaviek užo źjechaŭ, a siamja, jakaja pasialiłasia ŭ pradadzienym im domie, stała atrymlivać pahrozy i pabityja šyby. Charakterna, što arab, jakoha Łoftus abjaviŭ terarystam, nia byŭ sudžany ci abvinavačany amerykanskimi abo inšymi ŭładami. Hety styl pavodzinaŭ duža znajomy z časoŭ Łoftusavaha traktavańnia biełarusaŭ.
***
Apošnim časam hramadzkuju ŭvahu ŭsio bolš pryciahvaje tema Druhoj suśvietnaj vajny ŭ Biełarusi. Z adnaho boku heta vyklikana dyskusijami ŭ siecivie, z druhoha — źjaŭleńniem šmatlikich fatazdymkaŭ času vajny i akupacyi ŭ Biełarusi, niekalkich knihaŭ, vychadu halivudzkaha filmu «Niaskoranaść» pra partyzanski atrad bratoŭ Bielskich.
Atajesamleńnie biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu z nacyzmam, ahulnaje abvinavačańnie ŭ kalabaracyi z nacystami ŭsich biełaruskich nacyjanalnych dziejačoŭ, pieranos hetych abvinavačańniaŭ na sučasnych biełaruskich adradžencaŭ — voś čarhovyja (ale nia novyja) kroki antybiełaruskich siłaŭ. U pryncypie takaja ekstrapalacyja — praciah biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu ad biełaruskich aktyvistaŭ 1940‑ch da adradžencaŭ 1980‑ch biezumoŭna maje racyju. Ale paklopnickija ahulnyja abvinavačańni ŭ «nacyźmie» i ŭ vajennych złačynstvach musiać atrymać adpaviedny adpor. Poŭnaja infarmacyja pra Druhuju suśvietnuju vajnu, u tym liku źviestki pra achviarnickuju pracu biełaruskich nacyjanalnych dziejačoŭ jašče čakajuć svajho času, jašče nie dastupnyja šyrokaj biełaruskaj hramadzkaści.
Pytańnie pra biełaruski nacyjanalny ruch u 1940‑ia hady i jahonaje miesca ŭ biełaruskaj historyi dasiul zastajecca mała aśvietlenym. Pry tym isnuje značny korpus drukavanaj i televizijnaj pradukcyi, stvoranaj u savieckija i postsavieckija časy, jakaja skiravanaja suprać biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu. Poŭny praŭdzivy analiz i acenka jaje taksama nie praviedzienyja. Heta tyčycca taksama sapraŭdnych vajennych złačyncaŭ z usich bakoŭ, udzielnikaŭ zabojstvaŭ mirnych žycharoŭ, jakim taksama musić być dadzienaja arhumentavanaja, padtrymanaja dakumentami j śviedčańniami acenka.
Miž tym ujaŭlajecca, što biełaruskaje hramadztva raniej ci paźniej musić atrymać jak maha paŭniejšuju infarmacyju pra padziei taho času i pierahladzieć svajo staŭleńnie da ŭdzielnikaŭ tych padziejaŭ u śviatle ŭsich mažlivych aŭtentyčnych śviedčańniaŭ i dakumentalnych materyjałaŭ, jakija tolki isnujuć.
Opusy Džona Łoftusa naŭrad ci patrapiać u hety lik.
***
Vital Zajka naradziŭsia ŭ 1961 h. u Łahojsku. Skončyŭ fizfak BDU. Ciapier žyvie ŭ ZŠA, staršynia ńju-jorskaha adździeła Biełaruska-amierykanskaha zadzinočańnia. Supracoŭnik ńju‑iorskaha «Centra habrejskaj historyi». Daśleduje biełaruska‑habrejskija dačynieńni.
