Padsaviecki kiraŭnik Vienhryi Janaš Kadar zbudavaŭ u sacyjalistyčnaj Vienhryi «hulašny sacyjalizm». Ułady harantavali kožnamu vienhru čarku i skvarku, h.zn. takaj i hulaš. Adzinaj umovaj narmalnaha isnavańnia było prymańnie sacyjalistyčnych praviłaŭ hulni: siadzi cicha, nie pratestuj, a prystasoŭvajsia.
Ci isnuje ŭ Biełarusi padobnaja niapisanaja damova miž uładaj i hramadstvam? I ŭ abmien na što biełarusy «pradajuć» svaju łajalnaść? Ekśpierty Biełaruskaha instytutu stratehičnych daśledavańniaŭ sumiesna z sacyjałahičnaj łabaratoryjaj «Novak» padrychtavali daśledavańnie «Pryroda sacyjalnaha kantraktu ŭ sučasnaj Biełarusi: krynicy palityčnaj stabilnaści, prastora dla pieramienaŭ».
Kali paraŭnoŭvać pačatkovy pieryjad kiravańnia łukašenkaŭcaŭ ź siońniašnim dniom, zaŭvažna, jak źmianiłasia hrupa padtrymki ŭłady i matyvacyja hetaj padtrymki. Na źmienu emacyjnamu zachapleńniu charyzmatyčnym kiraŭnikom, jaki abiacaje pieramahčy karupcyju i navieści paradak, pryjšło padparadkavańnie ŭ abmien na peŭnyja vyhody, jakija pradastaŭlaje ŭłada. Takaja źjava maje nazvu sacyjalnaha kantraktu. Na padtrymańni bakami ŭmovaŭ i hruntujecca biełaruskaja «stabilnaść».
 |
Sacyjalny kantrakt situatyŭny. Jon mocna zaležyć ad ekanamičnaj i palityčnaj situacyi, bo joju vymiarajecca jak uzrovień dabrotaŭ, jakija ŭ stanie prapanavać ułada, tak i ŭzrovień svabodaŭ, jakija jana moža dapuścić. Naprykład, u pačatku 2009 h. ułada źmianiła ŭmovy kantraktu: prapanavała hramadstvu zachoŭvać łajalnaść pry atrymańni na 20% mienšaha zarobku.
Umovy sacyjalnaha kantraktu svaje dla kožnaj hrupy nasielnictva. Ekśpierty vyznačyli piać asnoŭnych takich hrupaŭ, analizujučy interpretacyi ŭ hałoŭnaj dziaržaŭnaj haziecie «Sovietskaja Biełoruśsija» novych narmatyŭna‑pravavych aktaŭ. U bolšaści vypadkaŭ pasłańnie skiroŭvajecca da čynoŭnikaŭ, biznesoŭcaŭ, najmanych rabotnikaŭ, moładzi i nasielnikaŭ sielskich terytoryjaŭ (małych haradoŭ, ahraharadkoŭ, sielskaj miascovaści).
Čaho choča moładź
A čaho siońniašniaja biełaruskaja moładź choča? Ekśpierty vyśviatlali heta, zadajučy pytańnie «Što ŭ vas budzie praz 10 hadoŭ?» Pa vynikach adkazaŭ akreślilisia piać asnoŭnych padychodaŭ da žyćcia.
Prychilnikaŭ pieršaha možna nazvać «samarealizatarami». Ich žyćciovyja pryjarytety — dasiahnieńnie prafiesijanalizmu ŭ svajoj śfiery, kiraŭničaja pasada, realizacyja tvorčych i čałaviečych mahčymaściaŭ.
Nastupnaja hrupa — «paśpiachovyja». Dla ich važnyja vonkavyja atrybuty taho, što «žyćcio ŭdałosia»: karjera, katedž za horadam, vysoki zarobak.
Dla «palitykaŭ» hałoŭnaje — zavajova viadomaści i aŭtarytetu, u tym liku ŭ hramadskaj dziejnaści.
Čaćviortaja hrupa, «pradprymalniki», žadajuć mieć ułasny biznes. I abaviazkova — u vialikim horadzie abo za miažoj. Ni ŭ jakim razie nie ŭ sielskaj miascovaści na radzimie.
I apošniaja hrupa — «minimalisty». Ich vabić praca pa śpiecyjalnaści i ščaślivaje siamiejnaje žyćcio.
Pieršyja dźvie hrupy najbolšyja kolkasna. «Palitykaŭ» — najmienš, usiaho kala 10% ad apytanych.
Pa siarednich značeńniach staŭleńnia da prapanavanych piaci scenaroŭ žyćcia ŭsia masa moładzi padzialajecca jašče na «aktyvistaŭ» (53%) i «letucieńnikaŭ» (47%). Aktyvisty raźličvajuć na ŭłasnyja siły ŭ zabieśpiačeńni svajho budučaha dabrabytu, letucieńniki schilnyja šukać dziaržaŭnaj padtrymki. Siarod apošnich 46% apytanych (kala 22% ad usioj apytanaj moładzi) zhodnyja, što prymusovaje raźmierkavańnie lepš, čym niapeŭnaść u pytańni pracaŭładkavańnia. Istotny momant: aktyvisty imknucca nie anhažavacca ŭ «palityku», bo heta moža pieraškodzić u dasiahnieńni žyćciovych metaŭ.
Biznes: pratest nieracyjanalny
Da taje samaje dumki schilajecca siońnia i biznes. Sacyjalny kantrakt ułady ź biznes‑kołami možna nazvać «viertykalnym». Ułada ŭviersie, biznes — unizie. Biznesoŭcy skardziacca na abmiežavanyja mahčymaści dla dyjałohu z uładaj, źmienlivyja praviły hulni, kali łukašenkaŭcy mohuć zabirać i pieraraźmiarkoŭvać pravy, stvarajučy bolš spryjalnyja ŭmovy dla nabližanych biznesoŭcaŭ.
Ale ŭ najaŭnaj situacyi biznes‑koły bačać i šerah plusaŭ. Naprykład, peŭnaja zakrytaść ekanomiki, jakaja zabiaśpiečvaje nižejšuju kankurencyju, «adkaty» mienšyja, čym u susiedziaŭ, i ŭvohule nižejšaja karupcyja.
 |
 |
Biznesoŭcy redka ŭžyvajuć pratestnyja miery. Jany najbolš siarod usich apytanych hrupaŭ nasielnictva schilnyja vyrašać pytańni z uładaj šlacham łabiravańnia intaresaŭ praz asabistyja kantakty abo zvarot u sud. «Dziaržava robić usio, kab pradprymalniki nie ŭdzielničali ŭ palitycy, — kanstatavali apytanyja. — Prybytki ad biznesu pieravyšajuć mahčymyja vytraty ad baraćby ź dziaržavaj». Siarod pradstaŭnikoŭ biznes‑kołaŭ — najbolšy pracent achvotnych źjechać z krainy (kala 30%).
Piensijaniery skradziacca, ale cierpiać
Kali praanalizavać ahulnuju kolkaść ludziej, zhodnych na sacyjalny kantrakt, vyjavicca, što pałovu ź ich składajuć biespracoŭnyja piensijaniery.
Piensijaniery charaktaryzujucca nižejšym uzroŭniem čakańniaŭ ad dziaržavy. Jak vynikaje z daśledavańnia, hetaj paternaliscka aryjentavanaj hrupie daspadoby toje, što ŭłada zabiaśpiečvaje palityčnuju stabilnaść, abaronu ad kryminału, biaspłatnuju miedycynu, zakonnaść.
Jany našmat mienš zadavolenyja jakaściu miedabsłuhoŭvańnia, pamierami piensijaŭ, najaŭnymi lhotami, čym astatnija katehoryi nasielnictva, ale tryvajuć i zhodnyja na praciah kantraktu.
Piensijaniery ličać, što dziaržava kłapocicca pra ich. Tady jak usie astatnija tak nie dumajuć. Pavodle apytańnia na temu, jakija sacyjalnyja hrupy najlepš padtrymanyja dziaržavaj, na pieršyja miescy trapili čynoŭniki (hetak ličać 55,8% apytanych), milicyja, śpiecsłužby i AMON (50,8%), vajskoŭcy (35,7%), spartoŭcy (17,2%).
U cełym zadavolenaść piensijanieraŭ sacyjalnym kantraktam vyšejšaja, čym u inšych hrupaŭ nasielnictva. Piensijaniery redka pratestujuć u vypadku niezadavalnieńnia. Pašyranaja siarod ich forma zmahańnia — skarhi ŭ dziaržaŭnyja orhany.
Nastupnaja tablica pakazvaje, jak źviazanyja prybytak i schilnaść da sacyjalnaha kantraktu:
(SK — hrupa sacyjalnaha kantraktu, NV — tyja, chto nie vyznačyŭsia, AD — tyja, chto admaŭlaje, BP — biespracoŭnyja piensijaniery).
 |
 |
Dosyć vialikaja kolkaść ludziej nie prymaje sacyjalnaha kantraktu. Ale navat jaho razryŭ nie abaznačaje sychod u aktyŭnuju pratestnuju hrupu.
U nastupnaj tablicy pakazana staŭleńnie apytanych da ŭdzielnikaŭ akcyjaŭ pratestu.
 |
Jak bačym, 23% apytanych ličać, što ŭdzielnikam akcyjaŭ pratestu płaciać hrošy. Pašyranaść takoha mierkavańnia tłumačycca tym, što ludzi, jakija ŭdzielničajuć u dziaržaŭnych mierapryjemstvach — aficyjnych demanstracyjach, arhanizavanych pachodach na chakiej, — atrymlivajuć bonusy ŭ vyhladzie adhułaŭ, premijaŭ i h.d., kažuć ekśpierty.
Što ž zastajecca ŭ vypadku nieprymańnia sacyjalnaha kantraktu i niežadańnia ŭdzielničać u akcyjach pratestu? Sacyjołahi nazyvajuć hety treci šlach vychadam. Vychad moža nabyvać roznyja formy: emihracyja, pierachod ź dziaržaŭnaj pracy ŭ pryvatnuju firmu, navat ałkaholnaje zabyćcio. Cikava, što hrupa niezadavolenych źjaŭlajecca najbolš sacyjalna pasiŭnaj. Jana aryjentavanaja na vychad u luboj formie, a nie na pratest. Bolšaść tych, chto pa‑za hulnioj dziaržavy, myślać siabie i pa‑za krainaj. Zamiena pratestu na vychad vyhadnaja ŭła¬dzie, bo źnižaje hradus hramadskaha napružańnia. «Śpiecyfika sacyjalnaha kantraktu ŭ Biełarusi — uvieś niehatyŭ, jaki moža pierajści ŭ hołas, pierachodzić u vychad», — kaža dyrektar BISS Vital Silicki.
Jon adznačaje taksama, što paroh vychadu z sacyjalnaha kantraktu ŭ Biełarusi dosyć vysoki. Dazvolić heta mohuć niamnohija: tyja, chto ad pačatku nie idzie na dziaržaŭnuju pracu i ŭ stanie zabiaśpiečyć sabie narmalny prybytak pa‑za dziaržaŭnaj śfieraj.
U nastupnaj tablicy bačna: čym starejšaje pakaleńnie, tym bolš jano zaviazanaje na sacyjalny kantrakt.
 |
Naša daśledavańnie łamaje stereatyp pra biełarusaŭ jak pra niejkuju asablivuju nacyju «łahodnych» i «pamiarkoŭnych» ludziej. Luby narod dakładna hetak sama prystasoŭvaŭsia b da takich umovaŭ», — kaža Vital Silicki.
Cikava, što, padparadkoŭvajučysia patrabavańniam ułady, biełarusy mocna nie raźličvajuć na jaje pomač u pytańniach ich asabistaha dabrabytu, adukacyi, zaniataści. Ludzi ličać, što ŭ hetych pytańniach musiać raźličvać vyklučna na siabie. Što daje padstavy nazvać biełarusaŭ pad uładaj Łukašenki «nacyjaj pobytavych indyvidualistaŭ».
