Historyja Tartuskaha ŭniviersiteta (Estonija) pačynajecca z 1632 hoda, ale mała chto viedaje što ź jaho ścien vyšli kiraŭnik uradu Biełaruskaj Narodnaj Respubliki Anton Łuckievič, prezident Nacyjanalnaj Akademii Navuk Biełarusi Usievaład Ihnatoŭski i inšyja palityčnyja, hramadskija i kulturnyja dziejačy.
Ad 1896 da 1918 h. uTartuskim univiersitecie vučyłasia 245 biełaruskich studentaŭ.
Pieršyja biełaruskija ziamlactvy nie mieli rehistracyi i dziejničali sakretna, tamu što studenckija karparacyi byli zabaronienyja. I usio ž, da kanca XIX stahodździa byli stvoranyja pa terytaryjalnaj prykmiecie Minskaje, Mahiloŭskaje i Čarnihaŭskaje biełaruskija ziamlactvy. Hałoŭnaj abjadnaŭčaj ich siłaj byli sacyjalna-palityčnyja pytańni.
U archivach žandarmieryi zachavalisia niekalki imionaŭ aktyŭnych biełaruskich studentaŭ — udzielnikaŭ studenckaha ruchu ŭ Tartu. Imi byli — student jurydyčnaha fakulteta Siarhiej Narkievič, pradstaŭnik Minskaha ziamlactva ŭ «Abjadnanaj radzie derpckich (tartuskich) abjadnanych ziamlactvaŭ i arhanizacyj». Pa dadzienych žandarmieryi ŭvosień 1901 i ŭ pačatku 1902 hadoŭ na jaho kvatery prachodzili pasiedžańni «Abjadnanaj rady».
Druhi student jurydyčnaha fakulteta Siamion Illin, pradstaŭnik Mahiloŭskaha ziamlactva, aktyŭna ŭdzielničaŭ u vydańni biuleteniaŭ «Abjadnanaj rady», a taksama zajmaŭsia raspaŭsiudžvańniem zabaronienych tvoraŭ Tałstoha i Horkaha.
Pa niekatorych dadzienych u Abjadnanuju radu ŭvachodziŭ i student historyka-fiłałahičnaha fakulteta Mikałaj Nieściarovič, taksama pradstaŭnik Mahiloŭskaha ziamlactva. Usich traich časova adličvali z univiersiteta pa abvinavačvańni va ŭdziele ŭ studenckich chvalavańniach 1900—1902 hadoŭ i ŭdziele ŭ sakretnych studenckich arhanizacyjach.
Aktyvistam studenckaha ruchu tych hadoŭ byŭ taksama student vieterynarnaha instytuta, a ŭ nastupnym vybitny biełaruski hramadski, kulturny i palityčny dziejač, piśmieńnik Jazep Dyła. Jon, razam ź Siarhiejem Narkievičam byŭ pradstaŭnikom Minskaha ziamlactva ŭ «Abjadnanaj radzie derpckich (tartuskich) abjadnanych ziamlactvaŭ i arhanizacyj».
Jazep Dyła budzie aryštavany NKVD u 1930 h. pa spravie «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi» i na 10 hadoŭ pazbaŭleny voli.
Paśla revalucyi 1905 h. siarod biełaruskich studentaŭ daminavała cikavaść da pytańniaŭ nacyjanalnaha adradžeńnia. Možna zrabić vysnovy, što abmiežavanaja pa svaim charaktary dziejnaść aficyjna zarehistravanych biełaruskich ziamlactvaŭ nie zadavalniała značnuju bolšaść biełaruskich studentaŭ, i ŭ kancy pieršaha dziesiacihodździa XX stahodździa jany stvaryli svajo nielehalnaje abjadnańnie.
Tamu aktyŭnaść hetaha abjadnańnia nie aśviatlajecca ŭ aficyjnych dakumientach i dadzienyja ab im vielmi abmiežavanyja. Nielehalnaje biełaruskaje studenckaje abjadnańnie supracoŭničała ź biełaruskaj hazietaj «Naša Niva», tamu hetaje abjadnańnie pryniata zvać «Našaniŭskim» studenckim abjadnańniem Tartuskaha ŭniviersiteta.
Jašče ŭ 1906 h. u Tartu źjaviłasia nielehalnaja nacyjanalnaja hrupa studentaŭ-biełarusaŭ na čale z Chviedaram Imšeńnikam (u 1931 h. byŭ represavany savieckimi ŭładami). U tyja hady biełaruskaje abjadnańnie było nievialikim — naličała paradku 20—25 čałaviek.
Hałoŭnuju svaju zadaču čalcy tavarystva bačyli ŭ abjadnańni biełaruskich studentaŭ Tartuskaha ŭniviersiteta vakoł nacyjanalnaj idei. Studenty tavarystva ciesna supracoŭničali z hazietaj «Naša Niva» (Ch. Imšelnik i M. Prytulnik byli paźniej supracoŭnikami redakcyi haziety), sa studenckimi arhanizacyjami inšych nacyjanalnaściaŭ.
Dziakujučy svajoj aktyŭnaj nacyjanalnaj pazicyi
siabry biełaruskaha tavarystva zmahli pryciahnuć na svoj bok upłyvovaha ŭ asiarodździ miascovych rasijskich sacyjalistaŭ Usievałada Ihnatoŭskaha, budučaha pieršaha prezidenta Biełaruskaj Akademii Navuk, jaki spačatku skieptyčna staviŭsia da biełaruskaj spravy. Pastupova ŭśviedamlajučy siabie biełarusam, Ihnatoŭski uklučajecca ŭ nacyjanalnuju spravu.
Pieršym jaho biełaruskaj spravaj staŭ vinšavalny list, jaki jon skłaŭ razam ź siabrami ź biełaruskaj karparacyi na adras redakcyi «Našaj Nivy» u listapadzie 1909 h. z vypadku treciaj hadaviny dziejnaści haziety:
«Zakinutyja siudy, na čužynu, z hrudzi maciery našaj Biełarusi, my Studenty Jurjeŭskaha Univiersitetu ŭ čaćviorty hod žyćcia rodnaj i miłaj hazietki «Našaj Nivy», šlom usim supracoŭnikam našaje najharačejšaje pryvitańnie. Niachaj vašaj pracaj šyrycca śviet navuki, niachaj ciomnyja chmary zhinuć chutčej i niachaj śvietłaje soniejka navuki ščyra ablije rodnuju staronku našu — Biełaruś. Niachaj hety śviet navuki dojdzie i da tych, chto zatrymlivajuć vašu pracu i niachaj i jany paznajuć, što pracujecie vy dziela lepšaj doli i ščaścia našaha rodnaha naroda. Historyja dobrym słovam uspaminaje tych, chto ščyra i karysna pracavaŭ dziela lepšaj doli naroda. Pracujcie! My, kolki budzie sił, padtrymajem vas u vašaj kulturnaj pracy.
Chviedar Imšeńnik, Mikałaj Prytulnik, Usievaład Ihnatoŭski, Mikałaj Bałabuševič, Vasil Druščyc, Viktar Biehałovič, Alaksiej Puchnarevič, Barys Lichačeuski, Hryhor Suchiecki, Vasil Vieršuk, Viktar Viachirou, Laščuk.»
Mienavita Ihnatoŭskamu naležyć vyraz «Vučyć biełarusa treba na biełaruskaj movie». U 1931 h. jon byŭ aryštavany HPU pa spravie ab «nacyjanalna-demakratyčnaj kontrrevalucyi» i zahinuŭ padčas dopytaŭ.
Vasil Družyc razam z staršyniom Minskaha ziamlactva Viktaram Vachiravym byli siarod zasnavalnikaŭ Karparacyi studentaŭ historyka-fiłałahičnaha fakulteta Tartuskaha ŭniviersiteta. U 1937 Vasil Družyc budzie aryštavany i rasstralany NKVD. Paśla revalucyi 1905—1907 h. studenckija arhanizacyi lehalizavali. U pieryjad ad 1906 da 1908 h. było zarehistravana 43 studenckija karparacyi pry Tartuskim univiersitecie.
16 listapada 1907 h. zahadam Savietu prafiesury ŭniviersiteta byli zaćvierdžanyja statuty Minskaha i Vilenskaha biełaruskich ziamlactvaŭ.
U kastryčniku 1910 h. na jurydyčny fakultet Tartuskaha ŭniviersiteta pastupaje Anton Łuckievič, budučy kiraŭnik uradu BNR. Razam ź im vučacca Radasłaŭ Astroŭski, Jazep Sańkoŭski i Siarhiej Sacharaŭ.
Radasłaŭ Astroŭski ŭ 1944 h. stanie kiraŭnikom Biełaruskaj Centralnaj Rady. Siarhiej Sacharaŭ u 1945 budzie aryštavany NKVD i asudžany na 5 hadoŭ łahieraŭ.
Anton Łuckievič u 1939 taksama budzie aryštavany, asudžany na 9 hadoŭ łahieraŭ i pamre ŭ sarataŭskaj turmie.
Vykonvajučy zahad Rady Ministraŭ, rektar Tartuskaha ŭniviersiteta U.Alaksiejeŭ 14 studzienia 1911 h. zabaraniaje va ŭniviersiteckich korpusach «studenckija zbory nienavukovaha charaktaru». Vinavatyja ŭ parušeńni adličvajucca z univiersiteta. Uviesnu 1911 h. Minskaje i Vilenskaje ziamlactvy spynili isnavańnie. U 1916—1917 h. uźnikaje jašče niekalki karparacyj biełaruskich studentaŭ. Siarod ich byli i Homielskaje, i Babrujskaje ziamlactvy, statuty jakich byli zaćvierdžanyja Savietam prafiesury 3 śniežnia 1916 h. Paśla zaćviardžeńnia statutu 24 lutaha 1917 h. da ich dałučyłasia i Viciebskaje ziamlactva.
Zaraz u Tartuskim univiersitecie navučajecca try biełaruskija studenty, viadziecca praca pa adradžeńni biełaruskaj karparacyi, jakaja maje bolš jak stohadovuju historyju. A
ŭ 2010 h. płanujecca adkryć na mury Tartuskaha univiersitetu miemaryjalnuju došku, na jakoj buduć paznačanyja imiony vybitnych biełarusaŭ, studentaŭ univiersiteta.
