Fota Andreja Lankieviča.
«Raniej na tarpu vychodzili cełymi vioskami, jak na fest!» — pryhadvaje Mikałaj Šeŭka, piensijanier ź vioski Krasnaje, što na Kareliččynie. Jon uziaŭsia prademanstravać umielstva, što chutka moža źniknuć — samatužny praces narychtoŭki torfu na paliva.
Kožny školnik na Kareliččynie viedaje z kursa pryrodaznaŭstva, što siarod karysnych vykapniaŭ u tutejšaj miascovaści pa‑za kankurencyjaj znachodziacca zapasy torfu. U dziacinstvie ja nie biez honaru malavaŭ u admysłovym atłasie čornyja prastakutniki pobač z rodnaj vioskaj — tut znachodzicca istotnaja častka «čornych» zapasaŭ rajona. Tutejšyja tarfianiki ciahnucca ŭzdoŭž rečki Servač na niekalki kiłamietraŭ. Bolšaja častka ich vykarystoŭvajecca miascovym kałhasam, a reštaj, parosłaj dzikim kustoŭjem, zdaŭna karystalisia ludzi, narychtoŭvajučy tut na zimu paliva — tarpy, jak kažuć miascovyja. «Raniej na tarpu vychodzili cełymi vioskami, jak na fest! Pamiž jamami adlehłaść była na štych rydloŭki, stolki narodu źbirałasia na narychtoŭku. I nichto tarfiny ŭ susieda nie skradzie, kožny svaju jaminu viedaŭ», — pryhadvaje Mikałaj Šeŭka, piensijanier.
Haz suprać torfu
«Staryja adychodziać, na ich usio trymałasia. A ŭ maładych užo inšaje na ŭmie», — z sumnaj uśmieškaj kaža dziadźka Mikoła, sprytna rychtujučy placoŭku pad narychtoŭku «tarpy». Jašče za palakami miascovyja bałoty byli asušanyja z dapamohaj rydlovak.
Pracu praciahnuli za savietami. U vyniku ŭźnikła hihanckaja sistema vialikich i małych mielijaracyjnych kanałaŭ. Narychtoŭvać torf na paliva stała značna praściej. Torfabrykietu jašče nichto nie viedaŭ, da lesu tut dalekavata, tamu torf byŭ asnoŭnym vidam paliva. Heta byŭ samy roskvit narychtovak. Na tarfianiki pačynali pryjazdžać u pačatku maja, da sienakosu.
Narazali na kolki vazoŭ, sušyli i advozili damoŭ. Chto žyŭ bližej da tarfianiku, vaziŭ torf na padściłku skacinie, na harod. Pieršyja «zdrady» pačalisia sa źjaŭleńniem torfabrykietu. Samymi addanymi bałotu zastavalisia najbolš aščadnyja haspadary. Kolki hadoŭ tamu ŭ vioscy źjaviŭsia haz. Heta i vyrašyła los «tarpy». Siońnia pa torf vybirajucca adzin‑dva haspadary z Krasnaha, jakija nie zdoleli abzavieścisia hazavym aciapleńniem.
Torf rezali ranieńka
«Ja pačynaŭ kapać torf ranieńka, pakul nie prypiače. A tam lažaš u kustach i čakaješ chaładok da viečara», — Mikałaj Šeŭka padpaliŭ cyharetu. Vierchni słoj z travoj na adzin štych rydloŭki zrezany i skinuty ŭ staruju, napoŭnienuju zialonaj ad raski vadoj jaminu. Placoŭka vyraŭnienaja šuflem, možna pačynać rezać torf. Robicca heta zamacavanym na doŭhim draŭlanym dziaržalnie admysłovym nažom, nadzvyčaj vostrym.
«Kaniečnie, vostry! Nie dla kaho ž rabiŭ, dla siabie. Papracuj tupym dzień‑dva, potym nie razahniešsia», — uśmichajecca dziadźka. Režuć torf viertykalna, vymajučy ź ziamli doŭhija, amal paŭmietrovyja cahliny. Pry hetym sočać, kab jany byli tryvałyja, nie razvalvalisia. Brak vykidajecca ŭ staruju jaminu. Śviežyja tarfiny vykładvajucca na bierazie piramidkami ŭ 4‑5 pavierchaŭ. Piramidy hetyja pierad daždžom nakryvajuć travoj ci łaźniakom. Sušycca budučaje paliva nieka¬lki tydniaŭ. U čas sienakosu padsochły torf advozili razam ź sienam, jakoje narychtoŭvali pobač. Syrejšyja cahliny iznoŭ vykładali ŭ piramidki.
Tarfianik — miesca niebiaśpiečnaje. Zaciahnutyja vodaraściami i raskaj, staryja jaminy tojać niebiaśpieku nie tolki dla dziaciej — u takoj pastcy moža patanuć i darosły. Ale hałoŭnaja biada — pažary. Chto mieŭ spravu z pałajučym tarfianikam, viedaje, jak ciažka pieramahčy tut ahoń. «Na narychtoŭkach było stroha z ahniom, — kaža viaskoviec.
«Pryroda biare svajo»
«Bahata źviarja tut raźviałosia: kazulaŭ šmat, zajcoŭ, lisaŭ, dziki časam nabiahajuć, vaŭki bli¬žej da puščy traplajucca», — kaža dziadźka Mikoła, vykładajučy čornyja, bliskučyja ad vady cahliny na bierazie staroj jaminy. Atočany kałhasnymi paletkami nieprachodny chmyźniak — idealnaje miesca dla dzikich źviaroŭ. Kali raniej hetaje miesca ažyvała choć na karotki čas torfanarychtovak, to ciapier tut jašče bolš hłucha i navat vuścišna. I padajecca, što źviaram tut robicca ciesna.
U mielijaracyjnych kanałach vodziacca ščupaki, nalimy, jazi. Niekali tutejšy lud chadziŭ pa rybu z košykam: praciahnieš jaho kolki mietraŭ pa vadzie — i maješ ryby i na jušku, i na sušku. Ciapier za rybakami pilna sočyć achova pryrody, ale amataraŭ prajścisia pa kanałach ź sietkaj‑taptuchaj nie mienšaje.
Najbolšuju škodu miascovaj pryrodzie čynić sielskaja haspadarka. U krasaviku — u čas tarfianych buraŭ — čornyja chmary tarfianoha pyłu ŭzdymajucca na sotni mietraŭ u vyšyniu. «Pieršaje, što zrabiŭ by, kab mieŭ na toje paŭnamoctvy — zasiejaŭ by tarfianik na hady travoj», — kazaŭ mnie niejak miascovy ahranom. Uradžai ziernievych, atrymanyja na tarfianikach, nie vartyja tych vysiłkaŭ, što davodzicca štohod prykładać.
Staryja zvyčki adstupajuć pad nastupam cyvilizacyi. Z adnaho boku — pryroda biare svajo. Ź inšaha boku, viekavy zvyčaj źnikaje. Prynamsi, pakul jość ludzi, jakija ŭmiejuć kapać torf, kožny pry žadańni zmoža pabačyć na ŭłasnyja vočy, jak heta robicca, a mahčyma, i pasprabavać sam. Mahčyma, niekali samatužnaja narychtoŭka torfu stanie abaviazkovym punktam ekskursijnaj prahramy pa Kareliččynie.
Hieałahičnyja zapasy torfu
ŭ Biełarusi składajuć 4,3 młrd t (75% ad pieršapačatkovych zapasaŭ). Raźviedanyja 9200 radoviščaŭ torfu płoščaj u miežach pramysłovaj hłybini zaležy 2,54 młn ha. Štohod zdabyvajem 3 młn t torfu, ź jakich 10% vykarystoŭvajecca ŭ sielskaj haspadarcy, asnoŭnaja idzie na vyrab paliva. A jašče z torfu vyrablajuć uhnajeńni, bijastymulatary, karmavyja droždžy, filtry, sarbienty, farbavalniki draŭniny, tarfiany vosk, leki, pradukty bytavoj chimii i inš. Prajekt Prahramy raźvićcia AAN i Hłabalnaha ekałahičnaha fondu ŭ Biełarusi praduhledžvaje adnaŭleńnie 40 tys. ha parušanych tarfianikaŭ.
