Jakoje značeńnie mieli padziei vieraśnia 1939? Što heta było dla biełarusaŭ? Vyzvaleńnie Zachodniaj Biełarusi ad «polskaha hniotu» i ŭźjadnańnie biełaruskaj ziamli? Stalinska-hitleraŭskaja ahresija suprać Polščy i savieckaja akupacyja Zachodniaj Biełarusi?
Jak u savieckaj, tak i ŭ siońniašniaj Biełarusi adznačajuć datu 17 vieraśnia 1939 hoda, kali amal usia terytoryja Biełarusi apynułasia ŭ składzie adnaho dziaržaŭnaha ŭtvareńnia. Žachlivy paradoks: biełarusy śviatkujuć pačatak Druhoj suśvietnaj vajny…
Uźjadnańnie biełaruskaj ziamli, jakoje adbyłosia na samym pačatku vajny, biezumoŭna, było pazityŭnaj i važnaj padziejaj u histaryčnym losie biełarusaŭ u XX st. Ale jaho nielha razhladać asobna ad padziejaŭ vajny i palityki savieckich uładaŭ u Biełarusi.
Savieckaja prapahanda zdoleła šmat kaho pierakanać u tym, što vajna pačałasia nie ŭ vieraśni 1939-ha, a ŭ červieni 1941 hoda, što adzinym ahresaram była nacysckaja Hiermanija, što Čyrvonaja armija tolki vyzvalała biełarusaŭ i ŭkraincaŭ. Choć pamiać žycharoŭ Zachodniaj Biełarusi akazałasia macniejšaj za prapahandu. Na pytańnie, kali pačałasia vajna, ludzi stałaha vieku adkazvajuć: «u vieraśni 39-ha».
Liču, što
varta stavić pytańnie bolš šyroka: jakoje značeńnie vierasień 1939 h. mieŭ dla Jeŭropy, dla ŭsiaho śvietu? Biełaruskaja historyja – heta častka jeŭrapiejskaj i suśvietnaj historyi. Dla biełarusaŭ, jak dla ŭsiaho śvietu, vierasień 1939 hoda – heta pačatak Druhoj suśvietnaj vajny, pačatak suśvietnaha pažaru. I połymia hetaha pažaru daščentu vypaliła biełaruskuju ziamlu. Zahinuŭ amal kožny treci. I nie tolki ad ruk nacystaŭ.
Padziei vieraśnia 1939 hoda stali nastupstvam padpisanych u žniŭni ŭ Maskvie tajnych pratakołaŭ viadomaha «paktu Mołatava-Rybientropa», što i raźviazali suśvietnuju vajnu. Hitler i Stalin dzialili Jeŭropu. Polšča stała pieršaj achviaraj chaŭruśnikaŭ. Pry hetym jak Hiermanija, tak i SSSR parušyli padpisanyja raniej z Polščaj pakty ab nienapadzie.
Biełaruskaja nacyja mieła prava na ŭźjadnańnie. I jano adbyłosia b, raniej ci paźniej.Jak adbyłosia ŭźjadnańnie polskaj nacyi, razdrabnionaj u vyniku padziełaŭ Rečy Paspalitaj kanca XVIII stahodździa.
Savieckaja prapahanda vykarystała ideju ŭźjadnańnia Biełarusi dla raspaŭsiudžvańnia stalinizmu. Davodzicca pryznać, što ŭ Zachodniaj Biełarusi było šmat ludziej, jakija paddalisia na takuju sprytnuju ahitacyju. Ale davać svabodu biełaruskamu narodu Kreml nie źbiraŭsia. Ahulnaviadoma, što
ŭ BSSR była fasadnaja dziaržaŭnaść, nendza, HUŁAH, prymusovyja kałhasy, vyniščeńnie nacyjanalnaj intelihiencyi.Nacyjanalny ruch ź jahonym imknieńniem da ŭźjadnańnia biełaruskaj ziamli, padzielenaj SSSR i Polščaj jašče ŭ 1921 hodzie, padaŭlaŭsia. Naprykancy 1930-ch hadoŭ u Zachodniaj Biełarusi ŭžo nie zastałosia anivodnaj biełaruskaj škoły, nie pryznavaŭsia fakt isnavańnia biełarusaŭ-katalikoŭ. Biełaruskaje nasielnictva časta adčuvała siabie ludźmi «druhoha hatunku».Ale i mižvajennaja Polšča pravodziła palityku asimilacyi ŭ dačynieńni da biełarusaŭ.
Moj dzied, taksama Alaksandr Milinkievič, syn i ŭnuk represavanych paŭstancaŭ 1863 hodu, byŭ adnym z aktyvistaŭ biełaruskaha ruchu ŭ 1920-ja hady i adsiadzieŭ u polskaj turmie za svaju hramadskuju dziejnaść i baraćbu za biełaruskaje školnictva.
I nie dziva, što častka biełarusaŭ adhuknułasia na abiacanki kamunistaŭ i ŭračysta vitała prychod Čyrvonaj armii. Adnak hetaja radaść vielmi chutka źmianiłasia rasčaravańniem, a potym spadziavańniem na toje, što Saviety pryjšli nienadoŭha.
Sapraŭdy,
novaja ŭłada pavodziła siabie jak akupanty. A jak pa-inšamu traktavać tyja pieramieny, što jana pryniesła? Staryja žychary Harodni ŭspaminajuć žachlivyja nočy, kali ludzi čakali čarhovych aryštaŭ, i abaviazkovyja vuzielčyki z samym nieabchodnym, jakija rychtavalisia ź viečaru.Viadoma, što ŭ toj ža Harodni rasstreły «vorahaŭ naroda» adbyvalisia na terytoryi haradskoj turmy i ŭ pryharadnym lasku «Pyški». Zapanavaŭ strach, ludzi pierastali daviarać navat blizkim.
My nie majem prava zabyć pra ludziej, jakija byli represavanyja i zahinuli abo ŭ Katyni i Kurapatach, abo ŭ Kazachstanie i Sibiry. Historyki kažuć, što byli prymusova vyviezieny na Ŭschod ad 130 da 300 tysiačaŭ žycharoŭ Zachodniaj Biełarusi. Bolš za pałovu ź ich nie pieražyli darohi i pieršaj zimy na novym miescy. Heta faktyčna było zabojstvam ludziej šlacham departacyi.
Viadoma, što hałoŭnaj achviaraj stała miascovaje polskaje nasielnictva, ale represii zakranuli ŭsich.
Abviaščajučy pra «vyzvaleńnie biełarusaŭ», savieckija ŭłady źniščyli apošni mahutny biełaruski asiarodak, jaki dziejničaŭ u Vilni. Byŭ tajna aryštavany i zahinuŭ u HUŁAHu «patryjarch» biełaruskaha ruchu Anton Łuckievič,hinuli inšyja.
Nacyjanalizacyja pramysłovaści i handlu abiarnułasia čerhami i deficytam amal na ŭsie vidy tavaraŭ i pradukty.
Vioska była prycisnutaja padatkami i likvidacyjaj «kułakoŭ», pad jakuju papaŭ i moj druhi dzied Ivan Baran.Spačatku jaho razam sa starejšymi synami sielski kamitet biednaty vyrašyŭ rasstralać jak «kontru», ale potym abmiežavalisia kanfiskacyjaj usioj majomaści.
Ludzi, jakija pieražyli «pieršych savietaŭ», z žartam kažuć, što jany byli «dobryja», bo chutka źnikli.
Čałaviečaja pamiać zachavała vobraz savieckaha aficera i čynoŭnika jak pryhniatalnika, jak «čužoha», jak «voraha». I hetuju pamiać ciažka źniščyć, choć šmat kamu vielmi chočacca.
Niekatoryja historyki siońnia iznoŭ pišuć pra «vyzvaleńnie», pra vialikija pośpiechi ŭ raźvićci ekanomiki, kultury i h.d. Zachodniaj Biełarusi, a taksama pra «niekotoryje izdieržki komandno-administrativnoj sistiemy». «Izdieržkami» nazyvajuć zabojstvy socień tysiač ludziej… Pry hetym prykryvajucca «nacyjanalnymi intaresami». Upeŭnieny, što ŭ vieraśni 1939 hoda stała bolš Savieckaha Sajuzu, ale nie Biełarusi.
Nacyjanalnyja intaresy musiać hruntavacca na ahulnačałaviečych kaštoŭnaściach. Zbližeńnie acenak i pošuki abjektyŭnaha padychoda Biełarusi i Polščy, Litvy, Ukrainy i Rasii da padziejaŭ vieraśnia 1939 h. mahčymaje tolki tady, kali demakratyja zapanuje va ŭsich krainach našaj častki Jeŭropy, kali buduć adkrytyja zasakrečanyja archivy i adbuducca šyrokija dyskusii pamiž navukoŭcami i palitykami, hramadzianskimi supolnaściami našych krainaŭ.
