Doktar historyi Aleh Łatyšonak naradziŭsia i žyvie ŭ Polščy. Pry hetym jon nie tolki zachavaŭ suviaź z radzimaj baćkoŭ, ale i staŭ adnym z najaŭtarytetnych biełaruskich historykaŭ u śviecie. Padčas vieraśnioŭskaha vizitu ŭ Biełaruś, dzie prafiesar Biełastockaha ŭniviersiteta prezientavaŭ novuju knihu «Nacyjanalnaść — biełarus» (vydaviectva časopisa «Arche»). Kniha prapanuje novuju kancepcyju histaryčnych karanioŭ biełaruskaj nacyi. Z historykam hutaryć karespandent TUT.BY.
«Toje, što «Biełuju Ruś» naviazali rasijcy, — bajka»
– Sioleta susiedniaja Litva adznačała 1000‑hodździe dziaržaŭnaści. Biełaruskaja ž hramadskaść u bolšaści svajoj śćviardžała, što heta ŭsiaho tolki milenium nazvy, jakaja da taho ž maje bolšaje dačynieńnie da sučasnaj Biełarusi, čym da Litvy. Na vašu dumku, adkul varta pačynać adlik biełaruskaj dziaržaŭnaści?
– Dakładna viadoma, što heta adbyłosia značna raniej za Litvu. U «Apovieści minułych hadoŭ» Połackaje kniastva ŭpieršyniu zhadvajecca pad 862 hodam. Adnak vidavočna, što połackaja dziaržaŭnaść siahaje značna daŭniejšych časoŭ za letapisnyja. Hetak, u dackaj historyi zhadvajecca, što datčanie vajavali Połack u 9‑m stahodździ, i navat nazyvajecca imia połackaha vaładara — Viespasij (Vespasius). Heta značyć, što naša dziaržava ŭžo tady była dobra viadomaja skandynavam. Tamu my majem čym hanarycca značna bolš za litoŭcaŭ.
– I ŭsio ž, ci majuć racyju biełaruskija daśledčyki, jakija pierakonvajuć, što siońniašnija litoŭcy nie mieli nijakaha dačynieńnia da Litvy, jakaja zhadvajecca pad 1009 hodam?
– Viadoma, što śviaty Bruna z Kvierfuru byŭ zamardavany «na miažy Litvy i Rusi», a heta mahło być usiudy — ad Połacka da Biełastoka. Adnak pakolki jon mieŭ naviartać pahancaŭ u chryścijanskuju vieru, to, vierahodna, heta tyčyłasia mienavita litoŭcaŭ u siońniašnim razumieńni hetaha słova. Prynamsi, ja nie budu ŭ nijakim vypadku admaŭlać heta.
– Jak zamiežnikam ci prosta dalokim ad historyi ludziam patłumačyć, adkul pajšła nazva «Biełaruś»?
– U biełaruskaj histaryjahrafii ŭžo sfarmavałasia peŭnaja škoła, jakaja zajmajecca vyvučeńniem krynicaŭ. Najpierš jaje pradstaŭlajuć Hienadź Sahanovič i Aleś Bieły, da jakich sa svaim daśledavańniem «Ad biełych rusinaŭ da biełarusaŭ. Vytoki biełaruskaj nacyjanalnaj idei» dałučyŭsia i ja. Ź isnujučych materyjałaŭ jasna vidać, što nazva «Biełaja Ruś» (Alba Russia) — zachodniejeŭrapiejskaha pachodžańnia. U druhoj pałovie 13 stahodździa možna, prynamsi, tearytyčna dastasoŭvać jaje da našych ziamiel. Pad kaniec 16 stahodździa jana zamacoŭvajecca za Połaččynaj i Viciebščynaj. Tamu ŭsie, chto śćviardžaje, što hetuju nazvu nakinuła nam Kaciaryna II ci inšyja rasijskija cary, prosta raskazvajuć bajki.
«Biełarusy — litviny bieź Vilni i rusiny biez Kijeva»
– Teza Mikoły Jermałoviča, što Vialikaje kniastva Litoŭskaje było biełaruskaj dziaržavaj — mif ci ŭsio ž praŭda?
– Sprava ŭ tym, što biełarusaŭ jak nacyi tady nie było. U ciapierašnim vyhladzie jana sfarmavałasia tolki ŭ 19 stahodździ. Tady ž źjavilisia pieršyja mierkavańni, što VKŁ było biełaruska‑litoŭskaj dziaržavaj. Ja liču, što my, biełarusy, možam častkova adklikacca da hetaj tradycyi. Nichto nie maje prava piarečyć nam, što heta nie naša dziaržava. Ale i my nie možam manapalizavać prava na VKŁ. U siońniašnich katehoryjach heta, biezumoŭna, była biełaruska‑litoŭskaja dziaržava.
– U lubym zamiežnym daviedniku vy pračytajecie ab tym, što VKŁ — siaredniaviečnaja dziaržava sučasnych litoŭcaŭ, a ciapierašniaja terytoryja Biełarusi była pad ich pryhniotam. Akramia hetaha kolišniaja stalica VKŁ i centr biełaruskaha adradžeńnia Vilnia siońnia jość stalica niezaležnaj Litvy. Ci zhodnyja vy z tym, što biełarusy prajhrali litoŭcam sprečku za spadčynu VKŁ?
– Z takim samym pośpiecham možna skazać, što biełarusy prajhrali ŭkraincam ci rasijcam spadčynu Kijeŭskaj Rusi. Prodki bolšaści sučasnych biełarusaŭ — heta nie litoŭcy, nie lićviny, a rusiny. U takim sensie naša kraina absalutna słušna nazyvajecca Biełaruśsiu, bo heta adpaviadaje jaje etničnamu pachodžańniu.
Biełarusy, jak ja kaliści nazvaŭ heta, dvajnyja siraty. Litviny bieź Vilni i rusiny biez Kijeva. Byŭ histaryčny momant, kali Kijeŭ moh zastacca za Vialikim kniastvam Litoŭskim. U takim razie my mahli b pretendavać na tradycyju Kijeŭskaj Rusi. Pakolki heta nie adbyłosia, my musili znajści ŭłasnuju tradycyju pamiž Kijevam i Vilniaj. Tamu našaj pieršadziaržavaj varta ličyć Połackaje kniastva, a nie VKŁ.
– Jaki mif, na vašu dumku, najvialikšy ŭ historyi Biełarusi?
– Vidać, litvinski. Jon vielmi raspaŭsiudžany, i jahonyja prychilniki zaciata admaŭlajuć lubuju inšuju tradycyju. Sapraŭdnyja mify adpaviadajuć vielmi hłybinnaj praŭdzie, ale ŭ hetym vypadku litvinski mif — falšyvy i škodny dla biełaruskaści.
Paŭtarusia, my — biełarusy, nie litviny i nie litoŭcy. My majem svaju tradycyju, jakaja starejšaja za VKŁ, za Litvu. Jak nacyja my sfarmavalisia ŭžo paśla źniknieńnia VKŁ, tamu ŭsie, chto adrynaje ŭłasna biełaruskuju tradycyju, škodziać ahulnaj spravie.
«Kalinoŭski naležaŭ da troch nacyjaŭ»
– Spadar Aleh, a Kastuś Kalinoŭski byŭ palakam ci biełarusam?
– Kaliści ja mierkavaŭ, što palakam, ale ciapier tak nie dumaju. Dumaju, jon sam da kanca nie viedaŭ adkazu na hetaje pytańnie. Na žal, my nie majem jahonych niepasrednych vykazvańniaŭ nakont nacyjanalnaści, ale viedajem u historyi inšaha vielmi padobnaha čałavieka. Načalnik polskaj dziaržavy Juzef Piłsudski nazyvaŭ siabie i palakam, i litvinam, i biełarusam. Samaje cikavaje, što tady heta nie było supiarečlivym. Možna było naležać da troch nacyjaŭ, jakija razumielisia adrozna ad ciapierašniaha. Možna było być palakam jak hramadzianinam Rečy Paspalitaj, litvinam jak žycharom VKŁ i etničnym biełarusam.
Napeŭna, tak adčuvaŭ siabie i Kalinoŭski. Pryčym biełaruskaja etničnaść była dla jaho nadzvyčaj važnaj, inakš nie napisaŭ by apošniaha vierša svajoj kachanaj pa‑biełarusku.
– Jašče adna histaryčnaja asoba, vakoł jakoj dasiul viaducca sprečki, — «načalnik biełaruskaj dziaržavy» hienierał Bułak‑Bałachovič, jakomu vy pryśviacili knihu «Žaŭniery BNR». Pry ŭsioj supiarečlivaści — jon bolš stanoŭčy ci admoŭny piersanaž?
– U našaj historyi ciažka adšukać vielmi stanoŭčych hierojaŭ. U kožnaha jość słabyja baki. Naprykład, u Kalinoŭskaha — staŭleńnie da pravasłaŭja. Bułak‑Bałachovič — fihura nieadnaznačnaja. Nie budu nazyvać jaho biełaruskim hierojem, ale ŭ zbrojnym zmahańni za niezaležnuju Biełaruś hety čałaviek zrabiŭ bolš za ŭsich. Nichto inšy nie stvaryŭ cełuju armiju, jakaja zmahałasia za našu niezaležnaść. Užo tolki hetaha dastatkova, kab jon zastaŭsia ŭ našaj historyi.
«Biełastoččyna prahałasavała b za Łukašenku»
– Nakolki za apošnija 100 hadoŭ źmianiłasia staŭleńnie palakaŭ da biełarusaŭ? Ci možna skazać, što jany pačali bačyć u nas nie «ŭschodnija kresy», a samastojny narod?
– Heta vielmi składanaje pytańnie. Mnie zdajecca, što palaki pierahledzieli staŭleńnie da nas, ale tolki pad upłyvam palityčnych faktaŭ, a mienavita — stvareńnia niezaležnaj dziaržavy. Adnak, dumaju, histaryčna jany hetaha jašče nie asensavali. Pryčym vina i na baku biełarusaŭ, jakija, na dumku palakaŭ, zamała pra heta dumajuć. Palaku ŭ hałavu nie ŭvachodzić, jak biełarus moža nie havaryć na svajoj movie.
– Ci chutkimi tempami asimilujucca biełarusy Polščy?
– My tajem, jak śnieh na soncy. My staralisia, jak mahli, adnak žmieńka ludziej nie moža supraćstajać vialikamu cisku dziaržavy, nacyi. Siońnia zajazdžaješ u vioski, dzie jašče hod 20 tamu havaryli pa‑biełarusku, i čuješ amal adnu polskuju movu.
– Časam nam tut, u Biełarusi, zdajecca, što Biełastoččyna ŭ Polščy i Vilenščyna vielmi stanoŭča staviacca da ŭłady Alaksandra Łukašenki. Ci tak heta?
– Sapraŭdy, jašče niekalki hadoŭ tamu, kali b vybary pravodzilisia miž biełarusami Biełastoččyny, Łukašenka atrymaŭ by pracentaŭ 80. U ludziej jość ujaŭleńnie, što ŭ Biełarusi paradak, zavody pracujuć, kałhasy nie razvalenyja… Ciapier kolkaść prychilnikaŭ biełaruskaha prezidenta mienš, bo padrasło maładoje pakaleńnie, jakomu ni da Łukašenki, ni da Biełarusi niama nijakaj spravy. Jany nakiravanyja na Zachad i bolš pryviazanyja da takich paniaćciaŭ, jak svaboda i demakratyja.
«Apošnija 20 hod byli pramarnavanyja»
– Vy rehularna naviedvajeciesia na histaryčnuju radzimu. Jakoj vam bačycca budučynia Biełarusi jak nacyjanalnaj dziaržavy?
– Kali kazać pra raźvićcio nacyjanalnaj kultury, baču krok nazad u paraŭnańni z pačatkam 1990‑ch. Tady ŭsie pierachodzili na biełaruskuju movu, była vialikaja nadzieja… Ciapier ža kraina zrusifikavanaja amal daščentu. Ja davoli mnoha jezdžu pa Biełarusi i navat tam, dzie jašče 20 hadoŭ tamu ludzi pamiž saboj naturalna havaryli pa‑biełarusku, ciapier čuju tolki rasijskuju movu.
U 1970‑ch ja byŭ pierakanany, što niezaležnaj Biełarusi nikoli nie budzie, ale zdaryŭsia cud. Tamu ciapier, uspaminajučy padziei 1991‑ha, kali razam z sotniaj tysiač čałaviek ja stajaŭ kala Domu ŭradu pad bieł‑čyrvona‑biełymi ściahami, vieru ŭ śvietłuju budučyniu. Pakolki ŭ Biełarusi značna bolej ludziej havoryć pa‑biełarusku, jak u Irłandyi pa‑irłandsku, šaniec uźniacca jość.
– Čamu ž na pačatku 1990‑ch biełarusizacyja pravaliłasia?
– Heta začaravanaje koła. Tamu što nie chapiła elity, jakaja razumieła nieabchodnaść biełarusizacyi. Aproč hetaha ŭładnym kołam i apazicyi nie chapiła rozumu, kab abjadnacca i zrazumieć, što vialikich rečaŭ adrazu dasiahnuć niemahčyma.
Jak čałaviek z peŭnym palityčnym dośviedam mahu skazać adno: Biełaruś vierniecca da situacyi pačatku 1990‑ch. Znoŭ paŭstanuć pytańni ekanamičnych i palityčnych reformaŭ. Škada tolki, što hetyja 20 hadoŭ byli, miakka kažučy, pramarnavanyja.
– Što nieabchodna dla taho, kab praces nacyjatvareńnia ŭ Biełarusi zaviaršyŭsia?
– Dziaržaŭnaja struktura ŭ Biełarusi nastolki ijerarchizavanaja, što na dadzieny momant ci nie ŭsio zaležyć ad prezidenta Biełarusi. Ale pakolki los nacyi nie moža być padparadkavany adnamu čałavieku, spadziajusia, što biełarusy znojduć unutranyja siły ŭ samich sabie i ŭstanuć na nohi. Kab heta zdaryłasia, nieabchodna źmiena minimum adnaho‑dvuch pakaleńniaŭ. Vielmi smutna kazać, ale ja ŭžo viedaju, što nie dažyvu da hetaha.
– Budučynia Biełarusi — u Jeŭraźviazie ci heta bufier pamiž Zachadam i Uschodam?
– Biełaruś najpierš pavinna być niezaležnaj biełaruskaj dziaržavaj, a ŭžo z kim jana budzie ŭ sajuzach i ŭnijach — absalutna druharadnaje pytańnie.
* * *
Aleh Łatyšonak naradziŭsia ŭ 1957 hodzie ŭ Elblonhu (Polšča) u siamji biełaruskich intelihientaŭ. Skončyŭ histaryčna‑fiłasofski fakultet Jahiełonskaha univiersiteta ŭ Krakavie (1980). U 1982‑m aryštavany za ŭdzieł u «Salidarnaści», vosiem miesiacaŭ pravioŭ u aryšcie. Pracavaŭ nastaŭnikam historyi, u Krakaŭskim Histaryčnym muziei i ŭ Instytucie daśledavańnia polskaj dyjaspary Jahiełonskaha univiersiteta. Adzin z zasnavalnikaŭ rok‑festu «Basovišča», aŭtar jahonaj nazvy. Siabra‑zasnavalnik Biełaruskaha Kłuba. Staršynia hałoŭnaj rady Biełaruskaha Demakratyčnaha Abjadnańnia (1992‑94), sustvaralnik biełaruskaha radyjo «Racyja» (1998).
Doktar historyi, prafiesar Biełastockaha univiersiteta, vykładčyk Kafiedry mižnarodnych adnosin Instytuta historyi. Staršynia Biełaruskaha histaryčnaha tavarystva (z 1996‑ha), siabra Uschodniesłavianskaj kamisii Polskaj Akademii Umieńnia i Kamisii słavianskich daśledavańniaŭ Kamiteta histaryčnych navuk Polskaj Akademii Navuk.
Adznačany adznakaj «Zasłužany dziejač kultury Polščy» (2000) i Kavalerskim kryžam Ordena Adradžeńnia Polščy (2008). Aŭtar knih: «Bialoruskie formacje wojskowe 1917‑1923» (1995), «Historia Bialorusi od polowy XVIII do konca XX wieku» (ź Ja. Miranovičam, 2002), «Od Rusinów Bialych do Bialorusinów» (2006), «Žaŭniery BNR» (2009), «Nacyjanalnaść – biełarus» (2009).
