U Mižnarodny dzień rodnaj movy movaznaŭca Hienadź Cychun raspaviadaje pra šlachi farmiravańnia ruskaj i biełaruskaj litaraturnych moŭ, pra słovy-novaŭtvareńni i słoŭnik Aleksandroviča.
— Litaraturnyja movy ŭsich narodaŭ uźnikajuć, kali źjaŭlajucca peŭnyja ŭmovy dla kansalidacyi naroda. Tady paŭstaje nieabchodnaść u ahulnym srodku kamunikacyi na abmiežavanaj terytoryi. Z hetaha punktu hledžańnia biełaruskaja i ruskaja movy adroźnivajucca. Litaraturnaja mova na hołym miescy nie ŭźnikaje. Heta zaŭždy praciah peŭnaj tradycyi. Ruskaja pastupova vyrastała z toj piśmovaj tradycyi, jakaja isnavała jašče ŭ časy Kijeŭskaj Rusi — staražytnaruskaj, jakaja faktyčna pieraniesienaja ŭ suviazi z chryścijanizacyjaj uschodniesłavianskich ziamiel ad paŭdniovych słavian. Staražytnaruskaja była raspaŭsiudžana i na biełaruskaj terytoryi. Ale pastupova ŭ nas jana transfarmavałasia ŭ movu carkvy. Jak vobrazna pisaŭ vydatny movaznaŭca Mikałaj Trubiacki, starasłavianskaja była «pryščeplena» na «dzičku» narodnaj havorki. Pastupova ŭ jaje ŭvachodzili narodnyja elemienty, a carkoŭnasłavianskija vyciskalisia.
***
— Naša mova ŭ hetym płanie prajšła padobny šlach. Bo litaraturnaja ci aficyjnaja kancylarskaja mova, jakaja była ŭ Połackim kniastvie taksama hruntavałasia na starasłavianskaj tradycyi. Ale jana raźvivałasia bližej da naroda i bolš chutkimi tempami. Narviežski vučony Chryścijan Stanhie napisaŭ navat dźvie knižki pra movu Połackaha kniastva. I nazvaŭ jaje kancylarskaj, bo vykarystoŭvałasia jana ŭ dakumientach: damovach z Ryhaj, tak zvanym niamieckim bieraham. Na niejkim etapie ruskaja i biełaruskaja raźvivalisia paralelna. Ale paśla, kali ŭtvaryłasia VKŁ i ŭźnikła kancylaryja, mova na našaj terytoryi pastupova zbližałasia z narodnaj havorkaj. I na heta akazała ŭpłyŭ druhaja tradycyja, jakaja viałasia ad łacinskaha śvietu. Tamu mova Skaryny ŭžo mieła šmat elemientaŭ nie carkoŭnasłavianskich, a značyć była adroznaj ad tahačasnaj ruskaj. Bolš za toje,
aficyjnaja mova VKŁ stała movaj dypłamatyi, i, jak pakazaŭ vienhierski słavist i biełarusist Andraš Zołtan, vykarystoŭvałasia Maskovijaj u jaje pierapiscy z Zachodniaj Jeŭropaj.
***
— Kali my havorym pra novuju biełaruskuju litaraturnuju movu, treba adroźnivać jaje ad starabiełaruskaj, što ŭžyvałasia ŭ VKŁ da ChVII stahodździa. Pad ciskam pałanizacyi jana adstupiła. A ŭžo novaja biełaruskaja litaraturnaja mova stvorana całkam na narodnaj asnovie ŭ kancy XIX — pačatku XX stahodździa. U tradycyi, jakaja nazirajecca i ŭ inšych słavianaŭ, kali za asnovu biaruć całkam narodnuju havorku, jak heta zrabiŭ sierbski refarmatar Vuk Karadžyč. I elemientaŭ staroj, carkoŭnasłavianskaj, tradycyi ŭ takich movach vielmi mała.
Tamu i ŭźnikajuć prablemy pry pierakładzie niekatorych carkoŭnasłavianskich słoŭ, bo ŭ našaj movie niama dakładnych adpaviednikaŭ taho ž stylovaha ŭzroŭniu.
Raźvićcio dyktujecca ŭmovami, u jakich narod apynuŭsia. Dla biełarusaŭ i ruskich jany byli roznymi.
***
— U narodnaj movie nie zaŭždy isnujuć słovy dla vyražeńnia niejkich abstraktnych ci novych paniaćciaŭ. Jak praviła, jany tady kalkujucca ci zapazyčvajucca ź inšych moŭ. Naprykład, słova «rovar» pryjšło razam z samoj realijaj. Ale paralelna mohuć užyvacca svajo słova i zapazyčańnie. Tak, isnujuć movaznaŭca i linhvist. Pamiž hetymi słovami adbyvajecca peŭnaje raźmierkavańnie. Čałaviek sam vyznačaje kali i jakoje ź ich vykarystać. Ale jość zapazyčańni, što nie majuć svaich adpaviednikaŭ. Ja ničoha strašnaha nie baču ŭ tym, kali niechta prydumaŭ novaje słova i ŭžyvaje jaho.
I ŭ movie, jak i ŭ žyćci, pavinna być peŭnaja kankurencyja.
Štučnaje prydumvańnie słoŭ vyklikaje časam pratest. Ale kab mova mieła poŭnuju śfieru ŭžytku, to ludzi sami b vybirali jakoje słova vykarystoŭvać. A abmiežavanaje isnavańnie nie dazvalaje narmalnamu raźvićciu. Navierch u vyniku vyjdzie toje, što najbolš adpaviadaje sistemie movy. Heta vybar.
***
— Čamu my krytykujem «Ruska-biełaruski słoŭnik» 1937 hoda pad redakcyjaj Andreja Aleksandroviča? Pad ciskam palityčnych i ideałahičnych faktaraŭ byŭ stvorany słoŭnik, u jakim zvyčajna adnamu ruskamu słovu adpaviadała adno biełaruskaje. I heta drenna. Takoje dakładnaje supadzieńnie značeńniaŭ sustrakajecca tolki ŭ terminałohii. Słovu z adnoj movy ŭ inšaj mohuć adpaviadać dva-try i naadvarot. U hetym słoŭniku była faktyčna likvidavana biełaruskaja sinanimija.
Kali movy tak nakładvajucca, to źnikaje nieabchodnaść u adnoj ź ich.
Prymityvizacyja pryvodzić da taho, što movu pačynajuć razumieć tolki jak srodak pieradačy infarmacyi, srodak znosin. A ŭ jaje šmat funkcyj. Najpierš, heta pieradača ad pakaleńnia da pakaleńnia šmatviakovaha vopytu naroda. Možna skazać, što ŭ kožnym słovie adlustravałasia čaścinka jaho pohladu na śviet, ci, jak kažuć navukoŭcy, ułaścivaja hetamu narodu karcina śvietu.
