Truščyć siakieraj kupiec ci čynoŭnik maskoŭski!..
Adam Mickievič
Za savietami tak nie rujnavali
Uśled za słavutym kinateatram «Biełaruś» u Miensku praciahvajuć rujnavać dva damy XIX st. na rahu vulicy Kalektarnaj i Niamihi. U 1902 h. tam prachodziŭ źjezd pradstaŭnikoŭ sijanisckich arhanizacyj Rasiejskaj imperyi, dazvoł na praviadzieńnie jakoha davaŭ ministar unutranych spravaŭ. Takim čynam, zaviaršyłasia źniščeńnie ŭsiaho kvartału na kolišniaj vulicy Habrejskaj.
Hetaha domu na rahu Kalektarnaj i Niamihi ŭžo niama.
Fota Julii Daraškievič
Razmach vandalizmu ciapierašniaje ŭłady ŭražvaje navat tych, chto bačyŭ vandalizm saviecki. Viestki pra razbureńnie pomnikaŭ prychodziać rehularna z usiaje krainy. Na minułym tydni zrujnavali, naprykład, samy vialiki dvochpaviarchovy budynak byłoha banku ŭ histaryčnym centry Halšanaŭ. Biaz daj pryčyny zrujnavali kapitalny panski dom Hareckich XIX st. u Bahaćkaŭcy, dzie jašče niadaŭna byŭ klub. Rujnujuć i ŭ Hłybokim, i ŭ Mahilovie, i ŭ Słonimie, i ŭ Barysavie. Pra historyju zmahańnia za pomniki Horadni ŭžo možna napisać cełuju knihu. Cełyja rajony, naprykład Lubanski ci Klimavicki, zastalisia zusim biaz pomnikaŭ dojlidztva. Čynoŭniki z Departamentu pa achovie pomnikaŭ i restaŭracyi Ministerstva kultury Biełarusi dahadliva paśpiavajuć razdavać dazvoły na źniščeńnie.
Usio, što zastałosia ad kamianicy ŭ Słonimie.
Fota Siarhieja Chareŭskaha
Časam čynoŭniki, što «achoŭvajuć» spadčynu, radasna paviedamlajuć, što toj ci inšy abjekt nie stajaŭ na dziaržaŭnym uliku jak pomnik. Ale heta zvyčajnyja savieckija chitryki. Źniščyli całkam budynak №21 na płoščy Svabody, jaki dasiońnia znachodzicca ŭ śpisie historyka-kulturnych abjektaŭ; budynak №27 na vulicy Handlovaj, apošni, jaki zachavaŭsia na schile ad vierchniaha da nižniaha rynkaŭ Miensku dasavieckaha času, byŭ pabudavany ŭ XIX st.
Možna stavić kryž
Za apošnija hady pad kiraŭnictvam Departamentu pa achovie pomnikaŭ i restaŭracyi Ministerstva kultury Biełarusi paźniščali cełyja kvartały kapitalnaje staradaŭniaje zabudovy ŭ Miensku i Horadni, dziasiatki pomnikaŭ pa ŭsioj krainie. Nie ŭratavali dziaržaŭnyja «achoŭnyja hramaty» cełyja kvartały Vierchniaha horadu, vulicaŭ Kamsamolskaj, Zamkavaj, Dzimitrava.
Na histaryčnym centry Miensku ŭžo možna stavić tłusty kryž. Praz paru hadoŭ tut nie zastaniecca ani kaliva staraśvieckaści. Ciapier nadyšła čarha vyniščać staličnyja pradmieści. Dyrektar centru «Miensk» pry Mienskim harvykankamie, Vital Mašečkaŭ, u interviju ŭ «LiMie» radasna maluje perspektyvy staražytnaj Łošycy: «Tam budzie pabudavana haścinica. Histaryčnyja budynki na terytoryi parku, u jakich jašče žyvuć ludzi, – młyn, stary śpirtzavod – buduć likvidavanyja...» To bok zamiest unikalnaha ansamblu XVIII–XIX st. tamaka budzie hatelny kompleks z parkinham. Varta paśpiašacca ŭ staraśvieckuju Łošycu z fotazdymačom. Zvadzicie tudy i dziaciej, kab choć niešta zapomnili...
Na čarzie — kapitalnyja budynki mienskaj Łošycy.
Fota Andreja Lankieviča
Tam byŭ kraj...
Heta nia praŭda, što našyja ludzi zastajucca abyjakavymi, kali rujnujuć našuju spadčynu na našych vačach. U Bahaćkaŭcy ludzi kipieli ad abureńnia, vykazvajučy niazhodu j nierazumieńnie lohiki kałhasnych uładaŭ, što razburyli panski dom, u jakim paŭvioski hulała na viasiellach. Nichto chiba i ŭ Halšanach nia ŭzradavaŭsia, kali na miescy staroha banku, dzie jašče sioleta było kałhasnaje praŭleńnie, zrabili... aŭtastajanku. Ludzi kazali, lepiej by kamu pradali. A tak – i sam nia ham i druhomu nia dam.
Ruiny klaštaru ŭ Sialcy (Mścisłaŭščyna).
Fota Alesia Matafonava
Vuścišnym prykładam stała j razbureńnie kałhasnymi ŭładami staradaŭniaje carkvy ŭ honar Pokryva Praśviatoje Baharodzicy ŭ vioscy Baścienavičy, što pad Amścisłavam.
Niekali tut byŭ zamožny j dabrasłaviony kraj. Tut byŭ vialiki hreka-katalicki prychod. U tutejšaj carkvie byli šykoŭnyja azdoby. Mienavita adsiul pachodziać słavutyja aŭtarnyja abrazy 1723–1728 h. «Pakłanieńnie Troch Karaloŭ» i «Sustreča Jakima i Hanny kala załatoj bramy», «Aŭrami i Merkury Smalenskija», što pierachoŭvajucca ciapier u Nacyjanalnym mastackim muzei. Ich uvažajuć za šedeŭry biełaruskaje škoły žyvapisu. Paśla dałučeńnia da Rasiei vioska Baścienavičy stała siałom u Čerykaŭskaj akruzie. Tut u 1816 h. było ŭžo tolki 33 dvary, 166 žycharoŭ. Staradaŭniaja ŭnijackaja carkva była pierabudavanaja kala 1880 h. i nabyła elementy klasycyzmu. Paśla skasavańnia pryhonu vioska pačała chutka raści: u 1897 h. tut było 57 dvaroŭ, 408 žycharoŭ, dziejničała škoła, u jakoj u 1905 h. navučałasia 45 chłopčykaŭ i 10 dziaŭčat, huła karčma, štohod 20 lipienia i 15 žniŭnia pravodzilisia kirmašy. Usio było jak u ludziej. Sialanie-tubylcy, aprača ziemlarobstva, zajmalisia stalarkaj i bondarstvam.
U 1904 h. carkvu Ŭśpieńnia Praśviatoje Baharodzicy ŭ Baścienavičach, dzie ŭžo było 66 dvaroŭ, razbudavali iznoŭ. Ciapier hetaja draŭlanaja carkva nabyła ŭžo j pseŭdaruski vyhlad. Što da jaje ŭbrańnia, to tut jašče źbierahalisia šykoŭnyja ŭnijackija aŭtary, bahata roznych abrazoŭ u staraśvieckich šatach, šmat samych roznych carkoŭnych rečaŭ roznych epoch. Hadoŭ dziesiać tamu hetaja carkva, u šatach viekavych drevaŭ, vyhladała całkam prystojna. Ad jaje sychodziŭ niepadrobny duch staraśvieččyny.
Raskidanaje hniazdo
Siońnia ŭ Baścienavičach – jak paŭsiudna na Ŭschodzie Biełarusi. Strašnyja betonnyja manumenty ŭ napamin pra minułuju vajnu. Hraź na vulicach. Strakacień «vertykalnych» transparantaŭ. Biednaja viaskovaja krama, u jakoj tryvała pieramiašalisia ŭsie viadomyja tutejšym ludziam pachi. Jak zavoziać chleb – paŭstaje čarha. Mužyki ŭsie napadpitku. Na pačatku lutaha sioleta ŭ Baścienavičach byŭ zvyčajny pažar. U svajoj chacie zahinuŭ mužyk – parušeńnie praviłaŭ ekspluatacyi piačnoha aciapleńnia.
Zaŭvažyli fotaaparaty, čarha pa chleb zaharnułasia, i napieraboj ludzi pačali klaści svajho staršyniu kałhasu. Nie, nie za mizernyja hrošy ci čornuju pracu. Za toje, što samavolna paśpiłoŭvaŭ staryja biarozy vakoł stavočka! «Adzin tut pensijaner apošniuju biarozu hetuju abniaŭ, abchapiŭ. Nia daŭ śpiłavać choć jaje...»
Usim hurtom jak adzin pačali vykazvać i inšyja kryŭdy: śpiłavaŭ staryja lipy vakoł carkvy, što jašče pradziedy sadžali, ptušynyja hniozdy paskidaŭ, pazdymaŭ z carkvy kupały j dach, šaloŭku carkoŭnuju abadraŭ, sabie na panadvorak źvioz... Byŭ niekali pop, pryjechaŭšy z Voršy, pasłužyŭ piać hadoŭ i... prapaŭ (całkam typovy vypadak u hetych krajach). Źjechaŭ razam z najbolš kaštoŭnymi rečami, što byli ŭ carkvie.
U paniaviečanaj i zakinutaj śviatyni idzie doždž... «My b sami ŭsio zrabili, ale ž... Ci mała što ŭ hałavu jašče pryjdzie tamu staršyniu ci jakomu jašče načalniku? Raniej ža my ŭsio vydatna dahladali...»
Samyja kaštoŭnyja abrazy j charuhvy pierachoŭvajucca ciapier u chacie Žalazoŭskich. Raniej tut žyła skarbnica prychodu Pokryva Praśviatoje Baharodzicy. Ciapier hałoŭnym zachavalnikam baścienavickich relikvijaŭ staŭ jaje syn Ryhor Žalazoŭski. Usie jany ŭ naležnym stanie, aščadna składzienyja, dalej ad niesumlennych ludziej. Sam spadar Ryhor – čałaviek niepiśmienny ŭ pytańniach viery, pra što ščyra škaduje. Bo paśla śmierci maci nia viedaje ŭžo, što da čaho j kali jakoje śviata. Nia viedaje j što za abrazy, jakija jon źbierahaje. Ale jon dakładna viedaje, što jon musić ich źbierahčy. Nie dla siabie, a dla ŭsich.
Ikony i charuhvy z Baścienavickaj carkvy pierachoŭvajucca pa haryščach.
Fota Alesia Matafonava
A śviatarskija ryzy, knihi dy inšy carkoŭny ryštunak źbierahaje staršynia prychodzkaha kamitetu Julija Kananienka. Hetaja zapracavanaja ŭdava ŭ svajoj biednaj i ciomnaj chacie źbierahaje sapraŭdnyja skarby. Ščyraja viernica, i pra viaskovuju carkvu jana havoryć jak pra svoj sapraŭdny dom. Ciapier jana nia vieryć uładam – ni cyvilnym, ni carkoŭnym. Jana nia moža ŭziać u ciam, jak možna było raskidać u našaje XXI st. śviatyniu, što vystajała praz usie navały, vojny j pažary? Carkvu ŭ Baścienavičach nie navažvalisia źniščyć ni kamunisty, ni nacysty. Varta tolki było pryčakać svajoj rodnaj kałhasnaj ułady.
Julija Kananienka ratuje va ŭłasnaj chacie carkoŭny prastoł.
Fota Alesia Matafonava
Sprava ŭ tym, što kałhasnaja ŭłada hetak demanstruje svaju ŭsiasilnaść. Złamać śviatyniu – heta ž jak razadrać ściah. Heta – maksymalnaje pačućcie ŭsiodazvolenaści. Niščyć toje, što ty nie budavaŭ, toje, što pieraŭzychodzić svaimi hadami tvajo ŭjaŭleńnie, toje, što niekamu vielmi darahoje.
Baścienavičy. Ludzi štodnia chodziać u kramu paŭz razburanuju staršyniom kałhasu carkvu.
Fota Alesia Matafonava
Naša nacyjanalnaja spadčyna znachodzicca pad samaj vialikaj pahrozaju za ŭsie hady svajho isnavańnia. Kali ž niešta j acaleje paśla hetaha šału vandalizmu, to ŭžo ž nia dziakujučy ŭładzie, što ŭsio padminaje pad siabie j prypisvaje ŭsio adno sabie. Niešta ŭ Biełarusi moža źbierahčysia tolki dziakujučy rupnaści hetkich mužčynaŭ i kabiet, jakija vyniasuć pomniki našyja na svaich mazolistych rukach.
