Kastuś Kalinoŭski – mahčyma samaja značnaja fihura ŭ biełaruskaj historyi. I nie tolki tamu, što jon uznačaliŭ paŭstańnie 1863-64 hh. na Biełarusi; nie tolki tamu, što pryniaŭ pakutnickuju śmierć za Baćkaŭščynu. Samaje hałoŭnaje u jahonaj postaci – jon staŭ histaryčnym mastom pamiž staražytnaj idejaj dziaržaŭnaści Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i idejami biełaruskaha nacyjanalizmu 20-ha stahod́dzia, jakija uvasobilisia ŭ stvareńni BNR u 1918 h., a ich lahičnym zaviaršeńniem stała stvareńnie niezaležnaj biełaruskaj dziaržavy ŭ 1991 h.
Ad časoŭ Patopu moc Vialikaha Kniastva stała pastupova zaniepadać, i z apošnim padziełam Rečy Paspalitaj jano kančatkova źnikła z palityčnaj mapy. Praces zaniapadu zaniaŭ 140 – 150 hadoŭ. Zdavałasia, dziaržava nie adnovicca i ŭžo nikoli nie paŭstanie. Nadzieja nacyi - Lićvinskaja intelihiencyja - była całkam spalanizavanaja, kulturna była vielmi dalokaja ad narodu. Jana nie staviła na mecie adnaŭleńnia niezaležnaj Litoŭskaj dziaržavy. Nośbitam movy Vialikaha Kniastva byŭ prosty lud, sialanie, pryhniečanyja biednaściu ciaham pakaleńniaŭ. Niama kamu było paŭstać i skazać za ich, pra ich biedy i na ich movie. Im było nie da nacyjanalizmu. Jak prakrmić siamju – voś hałoŭnaje pytańnie. U hetym sensie polski, albo spalanizavany lićvinski pan byŭ voraham, nie mienšym za maskala.
I voś maŭčańnie było pierarvanaje. Kalinoŭski byŭ zusim adrozny ad sučaśnikaŭ. Jon sfarmulavaŭ nanoŭ ideju adnaŭleńnia niezaležnaści ziemlaŭ Vialikaha Kniastva. “Tahdy tolka zažyvieš ščaśliva, kali nad taboju Maskala ŭže nie budzie”... Ale heta nie była ŭ čystym vyhladzie ideja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Kalinoŭski užyvaje ŭžo nazvu Biełaruś. Jon znoŭ užyvaje movu, jakuju moža hadoŭ 200 (a mo – i bolš) nichto nie ŭžyvaŭ u druku. Dla jaho Vialikaje Kniastva było jašče niedalokim minułym, jaho baćki jašče naradzilisia i žyli ŭ im. Ale jon zdoleŭ zfarmulavać na asnovie idejaŭ staroha Vialikaha Kniastva novuju nacyjanalnuju ideju - Biełaruś. I adrasavaŭ svajo pasłańnie tym, chto byŭ nacyjanalna nie zpalanizavany i nie zrusifikavany – sialanam.
Vialikaja abjadnaŭčaja siła Kalinoŭskaha jašče i ŭ tym, što jon uviazaŭ nacyjanalnyja pytańni z pytańniami sacyjalnymi. Jon naležaŭ da niebahataha šlachieckaha rodu, tamu jon bačyŭ i razumieŭ stanovišča sialan. Ziamla, jak samaja hałoŭnaja krynica ekanamičnaha dabrabytu, pavinna naležać tym, chto na joj pracuje: “My siahodnia ŭsie ŭže viedajem, što čałaviek volny, heta kali maje kusok svajej ziamli... Ot što volnaść značyć”. Takim čynam, novaja dziaržava musiła stać nie tolki nacyjanalnaj, ale i sacyjalnaj.
Voś u hetym abjadnańni minułaha i budučyni i jość značnaść postaci Kalinoŭskaha. Jon nie pieramoh fizyčna, ale jon sfarmulavaŭ ideju, cełaje vučeńnie ab novaj dziaržavie, jakoje ŭ rešcie rešt pieramahło. U hetym była jahonaja pieramoha. Jahony prykład vydatna ilustruje słovy kahości z klasykaŭ marksizmu-leninizmu ab tym, što kali ideja avałodvaje masami, to jana materyjalizujecca (chacia sami słovy, kaniešnie, majuć Chryścijanskaje pachodžańnie: “Kali viera vašaja budzie chacia b z harčyčnaje ziernie...”). Na fundamencie “Mužyckaj Praŭdy” paŭstali Dunin-Marcinkievič i Bahuševič (abodva - udzielniki paŭstańnia). Bahuševič padaŭ kvintesencyju idej biełaruskaha nacyjanalizmu i sacyjalizmu. A ŭžo za im pajšło ŭsio astatniaje: Biełaruskaja Sacyjalistčnaja Hramada (1903), braty Łuckievičy i Vacłaŭ Ivanoŭki, Janka Kupała, Jakub Kołas, “Naša Niva”, 1-šy Ŭsiebiełaruski Kanhres (1917), BNR (1918), BSSR (1919), biełarusizacyja 1920-ch u BSSR, biełaruski ruch 1920 – 30-ch u Zachodniaj Biełarusi, sproba adnaŭleńnia biełarusizacyi pad niamieckaj akupacyjaj, ruch supracivu ŭ pavajennyja časy, i narešcie apošniaja chvala adradžeńnia – Uładzimir Karatkievič, Lavon Barazna, Zianon Paźniak, BNF i voś narešcie źviaršyłasia – abviaščeńńnie niezaležnaści Biełarusi ŭletku 1991 h., Šuškievič, raspad SSSR i nabyćcio niezaležnaści de-fakta ŭ śniežni 1991 hoda. Jaki doŭhi i ciarnisty šlach!!! Amal 140 hadoŭ! Voś dzie sapraŭdy vidać spraviadlivaść słovaŭ Chrysta: “Kali vy budziecie mieć vieru jak harčyčnaje ziernie, i skažacie hare hetaj: pierajdzi adhetul tudy, dyk jana piarojdzie; i ništo nia budzie niemahčyma dla vas” (Maćvieja 17:20). Ci bačyŭ takuju budučyniu Kalinoŭski, kali drukavaŭ svaje listy? Ci ŭhladaŭsia jon vokam viery u toje, što adbudziecca praz 140-150 hadoŭ? Małymi srodkami robiacca vialikija spravy, i jaho idei pieramahli.
Praces budaŭnictva biełaruskaj dziaržavy jašče nie zavieršany. Napieradzie paŭtornaja biełarusizacyja, źmiena ŭłady na nacyjanalny pra-biełaruski ŭrad, pabudova efiektyŭnaj i samadastatkovaj ekanomiki. Usio heta moža zaciahnucca jašče na hady. Ale viartańnie ŭ časy Sieviero-Zapadnoho kraja naŭrad ci mahčymaje.
Ci majem my siońnia vieru chacia b z harčyčnaje ziernie ci chacia b upałovu toj, što była ŭ Kalinoŭskaha? Ci ŭhladajemsia my vokam viery ŭ toje, što budzie chacia b hadoŭ praz tryccać. I samaje hałoŭnaje – što my, najpierš – biełaruskaja moładź, hatovyja zrabić dziela ździajśnieńnia hetych idej? Ci my hatovyja achviaravać niečym dziela Baćkaŭščyny (najpierš – mahčymaściu žyć na Zachadzie)? Uspomnicie, što Kalinoŭskamu było usiaho 25 – pa sučasnych mierkach biełaruskaja moładź. Čym my možam nablizić paŭstańnie Biełaruskaj nacyjanalnaj i samadastatkovaj dziaržavy? Kožny adkazvaje na hetyja pytańni sam i vyklučna dla samoha siabie, jak kaliści adkazaŭ dla sabie Kastuś Kalinoŭski.
