U 988 hadu Ŭładzimir i ŭsie kijeŭcy — i bajary, i prosty narod — pryniali chryścijanstva. Pierad pryniaćciem chryścijanstva Ŭładzimir pryjšoŭ da Rahniedy i skazaŭ joj: «Ja chaču ažanicca z hreckaj careŭnaj, chryścijankaj. Ty ciapier volna i možaš uziać u mužy sabie luboha bajaryna. Rahnieda adkazała: «Niahoža kniahini być žonkaju prostaha bajaryna: ja chryścijanka daŭno ŭžo, i chaču być zaručnicaj kniazia kniazioŭ Chrysta (znača, stacca mniškaj). Adpuści mianie ŭ baćkaŭskuju maju biełaruskuju ziamlu».
Uładzimir adpuściŭ jaje ŭ Baćkaŭščynu i Iziasłavu addaŭ usiu biełaruskuju ziamlu. Iziasłaŭ doŭha i ščaśliva kniažyŭ u Biełarusi i pabudavaŭ horad Iziasłaŭ, niedaloka ad Miensku (ciapier maleńkaje miastečka i zavuć jaho Zasłaŭje).
Vacłaŭ Łastoŭski, «Iziasłaŭ» [1916].
❏
Na praciahu stahodździaŭ Zasłaŭjem vałodali naščadki Iziasłava Ŭładzimieraviča, Jaŭnuta Hiedyminaviča, Jana Juraviča Hlaboviča, Jana Sapiehi, Antona Pšeździeckaha. Kamu budzie naležać hetaje słavutaje miastečka zaŭtra? Vyśviatlajecca, siońnia hety ŭnikalny kutok pad Mienskam amal pazbyŭsia ŭsich svaich statusaŭ i daŭno pieradadzieny z nacyjanalnaha ŭ rajonnaje padparadkavańnie! Adpaviedna, srodkaŭ na papaŭnieńnie muzejnych fondaŭ, abstalavańnie novych ekspazycyjaŭ, restaŭracyi budynkaŭ i dahladu za pomnikami archiealohii bolš niama. Pierad rajonnym načalstvam uvieś čas paŭstaje pytańnie, navošta taja pustka‑»zapaviednik», kali jaje možna zabudavać? I pakrysie zabudoŭvajuć...
U hetym hodzie Zasłaŭski historyka‑kulturny muzej‑zapaviednik spravić svajo dvaccacihodździe. Zaraz tam pracuje vystava žyvapisu Viktara Markaŭca, pryśviečanaja Zasłaŭju: jaho krajavidy, cełaja halereja mahnackaha rodu Pšeździeckich, słavutych mecenataŭ Zasłaŭja.
Ad bahaciejšaj na padziei tamtejšaj historyi acaleła niekalki vialikich pomnikaŭ. Heta, pa‑pieršaje, «Zamečak» — kruhłaje ziemlanoje ŭmacavańnie horadu Rahniedy. Słavutaja kniahinia pryniała tut chryścijanstva i zasnavała na tutejšaj Čornaj hary manastyr. Pa‑druhoje, zachavałasia haradzišča «Vał», dzie ŭ kancy XVI — pačatku XVII st. była zbudavanaja rezydencyja mažnaŭładcaŭ Hlabovičaŭ i zbor evanhielikaŭ‑refarmataŭ. Treci z bujnych pomnikaŭ Zasłaŭja — kaścioł Maryi, pabudavany ŭ 1774 h. Da astatnich zachavanych pomnikaŭ naležać słavutyja staražytnyja kurhany i... planiroŭka staroha horadu, jakaja skłałasia jašče ŭ XI stahodździ!
Dalejšy los Zasłaŭskaha zapaviedniku moža być pieradvyrašany valuntarysckim čynam. U źviazku z radykalnaj źmienaju pryjarytetaŭ, hałoŭnaj ŭvahaju rajonnych ŭładaŭ, što adčuli «puls času», atočana ciapier adno «Linija Stalina», na jakuju marnujuć srodki nie škadujučy. Tamaka ž lasnuli j tyja niščymnyja srodki, što mahli b być skarystanyja dla ŭratavańnia sapraŭdnych pomnikaŭ. U vyniku muzej‑zapaviednik nia maje ciapier anijakich srodkaŭ, ni ź dziaržaŭnaha, ni z rajonnaha biudžetu. A muzej, apynułasia, patrebny adno jahonym supracoŭnikam‑entuzijastam.
Historyja stvareńnia zapaviednika siahaje miž tym ažno ŭ 1967 h., kali hetaje lehiendarnaje miastečka atrymała achoŭny status archiealahičnaha kompleksu.
Praz 11 hadoŭ tut byŭ, narešcie, paśla ruplivaje restaŭracyjnaje raboty adkryty kolišni kalvinski zbor, u jakim vyhodna raźmiaściŭsia muzej. Padčas adkryćcia ŭ 1978 h. muzej ramiostvaŭ i narodnych promysłaŭ Biełarusi ŭ Zasłaŭi byŭ pieršym muzejem takoha typu ŭ Biełarusi. Vialikaja rola ŭ stvareńni aryhinalnaha abličča ekspazycyi zasłaŭskaha muzeju tady naležała słavutamu mastaku Eduardu Ahunoviču. Asobnyja raździeły ekspazycyi afarmoŭvali samyja kvalifikavanyja admysłoŭcy, apantanyja svajoj spravaju. Siarod inšych byŭ słavuty etnohraf i mastactvaznaŭca Michaś Ramaniuk. Nie paškadavaŭ tady ŭnikalnych ekspanataŭ i Dziaržaŭny muzej Biełarusi: ź jaho fondaŭ u zasłaŭskuju ekspazycyju byli pieradadzienyja chrestamatyjnyja šedeŭry narodnaha mastactva, šyroka viadomyja pa encyklapedyjach, padručnikach i daviednikach: abrazy ChVII — XVIII st., šykoŭnyja słuckija pajasy XVIII st., staražytnyja šachmaty XII st., ureckaje j nalibockaje mastackaje škło, unikalnyja zdabytki našaha dekaratyŭna‑ŭžytkovaha mastactva XVI — XICh st... Dziakujučy svajoj mastackaj i histaryčnaj admietnaści ekspazycyja stała apiryščam nacyjanalnaha abudžeńnia Biełarusi. Užo ŭ 1978 h. horad naviedała prykładna 12 tys. turystaŭ. Kali nieŭzabavie siudy pačało zavozić planavyja hrupy biuro padarožžaŭ, kolkaść naviednikaŭ pavialičyłasia da 60 tys. u hod, a potym navat da 100 tys. z usich staron! Ciaham dziesiacihodździa jon byŭ filijaj Dziaržaŭnaha muzeju j davaŭ tracinu(!) jahonaha prybytku.
Dziakujučy intensiŭnym raskopkam užo bačyłasia adnaŭleńnie Zasłaŭskaha zamku ź dźviuma manumentalnymi bramami. Raspracoŭvalisia prajekty ŭznaŭleńnia tut abjomaŭ byłoha daminikanskaha klaštaru i pałacu Hlabovičaŭ. Zadumlalisia achoŭnyja zachady pa źbieražeńni adnoj z najbujniejšych u Eŭropie kurhannaj hrupy, muzeifikacyi samaha staražytnaha ŭ Biełarusi haradzišča «Zameček». Praduhledžvałasia j adradžeńnie pałacava‑parkavaha kompleksu XVIII — XIX st. Pšeździeckich.
Raspracoŭvalisia ŭnikalnyja kancepcyi stvareńnia «žyvoha» muzeju z młynom, kuźniaju, hančarnaj majsterniaju. Tut, u Zasłaŭi, patryjatyčnaj moładździu byli adrodžanyja tradycyi Hukańnia viasny, Kaladaŭ, Kupallaŭ. Zahuli tut vystavy j mastackija kirmašy. Pravodzilisia słavutyja navukovyja «Zasłaŭskija čytańni»...
Ale... Ci nia z samych pieršych krokaŭ muzejščyki, restaŭratary i archieolahi sutyknulisia z varožym staŭleńniem miascovaha načalstva. Vyhadavanyja za Mašeravym u duchu kałhasnaha merkantylizmu, drobnyja j najdrabniejšyja čynoŭniki rabili ci nia ŭsio, kab zaškodzić intelihientam‑letucieńnikam. Choć Dziaržaŭny zapaviednik «Zasłaŭje» byŭ stvorany rašeńniem Saŭminu BSSR jašče ŭ 1967 h., achoŭnyja zony vakoł pomnikaŭ praciahvali zabudoŭvać, bo nie było ŭłasnaj architekturnaj słužby. Nie byli vyznačanyja miežy zapaviedniku, nie byli zaćvierdžanyja navukovyja kancepcyi prajektaŭ.
Pavodle ŭsich idejaŭ navukoŭcaŭ i muzejnych supracoŭnikaŭ, vialikaja ŭvaha nadavałasia najpierš landšaftam, što niasuć samastojny estetyčny sens. Bałazie planiroŭka Zasłaŭja tady jašče zachoŭvała rysy, zakładzienyja ŭ CHI st.!
U miežy zapaviednika pavinna ŭvachodzić usia histaryčnaja častka horadu — takaja była hałoŭnaja dumka aŭtaraŭ kancepcyjaŭ. I mienavita jana vyklikała j vyklikaje supraciŭ harvykankamu. U «Źviaździe» ŭ siaredzinie 1980‑ch drukavałasia «aŭtarytetnaje» mierkavańnie hałoŭnaha architektara Zasłaŭja, niejkaha Siarhieja Palakova: «Toje, što patrabujuć historyki, składaje terytoryju ŭ 110 ha. ...Nierealna! Nakolki heta zaciahniecca?» Dalej — bolej: «Kaštoŭnaść ujaŭlaje tolki planiroŭka vulic centru, a nie budynki. Što ź imi rabić? Chiba što ździerci šyfer, pakryć sałomaj, i budzie histaryčnaja «ekzotyka». I kali čałaviek budzie žyć u zapaviedniku, sa svaimi patrebami jon pojdzie nie ŭ tutejšuju dyrekcyju, a da nas, bo my — haradzkaja ŭłada!» To bok zasłaŭskaja «ŭłada» radavałsia tamu, što ŭ restaŭrataraŭ i ŭ muzei brakuje siłaŭ i srodkaŭ!
Z hodu ŭ hod nastup na histaryčny landšaft nie spyniaŭsia: ščylna zabudoŭvałasia ŭsia terytoryja vakoł haradzišča «Zameček», źniščalisia adzin za adnym kurhany, u centry horadu źjaŭlałasia ŭsio bolej betonnych i sylikatnych sparudaŭ. Na złość rupliŭcam staraśvieččyny była pabudavanaja ŭ centry miastečka estradnaja placoŭka z betonu, a na miescy tolki znojdzienaj archieolahami Małoj bramy zamku była abstalavanaja... hramadzkaja prybiralnia.
Ale najbolšy ŭdar muzeju‑zapaviedniku byŭ naniesieny, kali były kalvinski zbor XVI st. (jaki paźniej, da 1863 h., byŭ kaściołam) biez usialakich dyskusijaŭ i ŭzhadnieńniaŭ byŭ addadzieny pad carkvu. U vyniku ŭnikalnaja muzejnaja ekspazycyja, što stvarałasia rupnaściu entuzijastaŭ, mastakoŭ i navukoŭcaŭ, była razabranaja pa fondach staličnych muzejaŭ. Byli źniščanyja elehanckija kraty mastackaha kavańnia, skroź jakija ź viežy možna było suzirać zasłaŭskija razłohi. Byli brutalna zakvecanyja pad tynk freskavyja kartušy z hierbami mahnataŭ‑fundataraŭ. Z krypty byli vykinutyja j sami ichnyja truny. Adčuvajučy biespakaranaść, ź lochaŭ śviatyni ciapier navažylisia pavykidać pareštki ajcoŭ‑daminikanaŭ...
Adnoj z apošnich strataŭ stała źniščeńnie jašče adnaho kurhannaha kompleksu, z kamiennym Chviedźkavym kryžam, što apynuŭsia zasypanym u vyniku pašyreńnia darohi.
Naturalna, što źnižeńnie statusu histaryčnaha Zasłaŭja ź dziaržaŭnaha da rajonnaha źviadzie horad i jurydyčna ŭ pramysłovaje pradmieście Miensku z chaatyčnaj pryvatnaj zabudovaju.
Sorak hadoŭ isnavańnia Zasłaŭskaha zapaviednika — heta historyja niesupynnaha zmahańnia, niepapraŭnych strataŭ i nieskarystanych mahčymaściaŭ. Kali sorak hadoŭ tamu hetamu haradku pad Mienskam usurjoz praročyli los litoŭskich Trokaŭ ci polskaha Kazimieža‑Dolnaha, to siońnia... heta typovaje biełaruskaje miastečka. U najnoŭšym losie Zasłaŭja, jak u kropli vady, adlustravalisia ŭsie prablemy, biedy j pieradvyznačanaści, što datyčać luboj histaryčnaj miaściny Biełarusi. Nieŭzabavie moža stacca tak, što čaroŭny Zasłaŭski krajavid miažy XX i XXI stahodździa my zmožam sabie ŭjavić tolki pavodle pałotnaŭ Viktara Markaŭca.
Ilustracyja z sajtu globus.tut.by
