Dalboh, jana mieła absalutnuju racyju. Čaho tolki ni pačuješ na našym biełaruskim radyjo, u žyvym efiry, dzie da pieradač amal nichto nie rychtujecca, jak heta rabili raniejšyja dyktary.
Rasiejcy, francuzy i inšyja narody, jakija siabie pavažajuć, abaraniajuć čyściniu svajoj movy na dziaržaŭnym uzroŭni. Prymajuć navat zakony, jakija dapamahajuć ichniaj movie žyć paŭnakroŭna.
U nas taksama jość «Zakon ab movie». Ale jaho nichto nie vykonvaje. Naadvarot, u nas na dziaržaŭnym uzroŭni ŭviedzienaje takoje hłupstva, jak dźviuchmoŭje. Kožny pavinien vałodać i rasiejskaj, i biełaruskaj movami. A što atrymlivajecca papraŭdzie?
Pieravažnaja bolšaść dyktaraŭ našaha radyjo ŭžo nia mohuć vymaŭlać dz, ćviordyja c i č — samyja charakternyja huki biełaruskaj movy (uspomnicie našaha narodnaha paeta Pimiena Pančanku, jahonyja «zvonkaje «dzie» i hustoje «čaho»!). Bolšaść ža siońniašnich dyktaraŭ (jany pieravažna «minčianie») havoryć: ššaślivy, dieti, udielniki, bahattiaŭ, dvacať, pryhažosť i navat vošy (zamiest vočy!).
U Rasiei abo Polščy taho, chto tak vymaŭlaje huki movy, na jakoj treba vieści pieradaču, na harmatny streł nie padpuścili b da mikrafonu. U nas ža ŭsio možna.
Uspaminaju, jak u 1961—1962 h., prajšoŭšy try etapy konkursu, my hadzinami pad kiraŭnictvam Tamary Staraścienki paŭtarali: «Dzie ciotčynamu dziadźku dziecca?», «Ci lili alej u bulbu?».
Ujaŭlajecie, kab Janka Kupała pačuŭ, što jahony «Kurhan» čytajuć: «Dremle pamiatka dion, Što ŭ niabyt utiakli: Udirvanieły kurhan (z h vybuchnym) viekaviešny». Jakaja była b jahonaja reakcyja? A na našym radyjo tak čytajuć Kupałavy tvory artysty z Rasiejskaha teatru. Nia ichniaja heta vina, što ŭ ich tak sfarmavany artykulacyjny aparat, zusim inšaja reč, što ich akurat zaprašajuć čytać klasyku biełaruskaj litaratury najčaściej niekvalifikavanyja kiraŭniki i redaktary.
Naciski. Mnohija z tych, chto viadzie pieradačy na radyjo, nia viedajuć značeńnia słova, nia viedajuć, kudy stavić nacisk u im. Tamu čuju pa radyjo: rykaje (rykaje), kamjeń (kamień), katałah (katałoh), pravadzić (pravodzić), čaraviki (čaraviki), sabrałi (sabrali), pra busła (pra busła), vusy (vusy), navat nanjes (treba nanjos, ale rasiejcy nia stavili nad jo kropak (ciapier užo staviać), tamu «ź lista» dyktary čytajuć biez padrychtoŭki takoje hłupstva, inakš jaho nie nazavieš), ššaśliva (ščaśłiva), zahlanuć (zahłjanuć), pryniata (prynjata), pakłapacimsia (pakłapocimsia) i tysiačy inšych prykładaŭ. Tut dyktaram «dapamahajuć» «hramaciei»‑redaktary, jakija rychtujuć teksty.
Prachodzić niaźmiernaja kolkaść rusizmaŭ. Pačuŭ: vapić syrena (lamantuje), niaštatny (pazaštatny), jarmarka (kirmaš), budź to amatarski (pa‑biełarusku: ci, ci; abo, abo), mienš miesiaca (mienš za miesiac), staraja sabaka (pa‑biełarusku: stary sabaka), supravaždajecca (supravadžajecca), try šlacha (try šlachi), u palityki (u palitycy), tronuła pieśnia (kranuła), zastacca ŭ rula (za rulom), zabivacca (u sensie chavacca kudy‑niebudź), uźniać zatanuły karabiel (padniać), dva ručaja (dva ručai), zavinavacili (stali vinavatyja, pavinny) — takoje časta čuješ i pa televizary, prynieści prabačeńni (pa‑biełarusku prosiać prabačeńnia), pałutara (paŭtara), navučnaja (navukovaja), zbor chleba (pa‑biełarusku — zbožža, zbažyny), pa zakonam (pa zakonach), zakupaje (zakuplaje), čudak (pa‑biełarusku dzivak), dali Kurbieka (Kurbieku), knihi nie padobnyja sučasnym (da sučasnych), pamiatniki architektury (pomniki), stakan (šklanka), karmannyja raschody (kišennyja), strada (haračaja para, uboračnaja), saročka (kašula, bo saročka ŭ biełarusaŭ — spodniaje adzieńnie).
Čynoŭniki, niahledziačy na dźviuchmoŭje, jakoje zamacavana ŭ Kanstytucyi, havorać usie (na sto pracentaŭ!) pa‑rasiejsku, ihnarujučy niejkuju tam biełaruskuju movu. Navat supracoŭniki Ministerstva aśviety na čale ź ministram. Viadoŭcy, vyhinajučy pa‑rabsku pierad imi śpiny, ni kaliŭca nie saromiejučysia, nie viaduć za saboju, a adrazu pierachodziać na rasiejskuju movu. Tamu i radyjo atrymlivajecca nie biełaruskaje, a niejkaje arenburskaje, samarskaje. Dajšli ŭžo da taho, što viaskovych babulek prymušajuć havaryć na «trasiancy».
Toje samaje i z bolšaściu artystaŭ staličnych biełaruskich teatraŭ, jakija pieravažna nie vałodajuć svaim asnoŭnym instrumentam — movaju, a słovy rolaŭ, jak papuhai, paŭtarajuć sa sceny pa‑biełarusku, pieravažna tamu i nia mohuć impravizavać na biełaruskaj movie. Toje samaje z udzielnikami roznych hurtoŭ, asabliva śpievakami, muzykantami, tancorami i h.d. Dajšło ŭžo da taho, što, skažam, śpiavački‑dajarki z Červienščyny dajuć interviju na vielmi drennaj rasiejskaj movie. Dzie im viedać biełaruskuju litaraturnuju movu, kali jaje słaba vyvučajuć u bolšaści viaskovych škoł, nia kažučy ŭžo pra horad, VNU? A samomu navučycca movie nia tak prosta, kali dziaržaŭnaja palityka viadzie da rusifikacyi.
Kolki b ni pisali i Ja.Skryhan, i V.Rabkievič, i inšyja, što pa‑biełarusku havaryć i pisać u pieršy (dziaviaty) raz (pa‑rasiejsku — v piervyj (dieviatyj) raz) — niepiśmienna. Navošta tut hetaje ŭ? Treba havaryć i pisać pieršy raz, premija 10 tysiač rubloŭ (a nie ŭ 10 tysiač rubloŭ), za 20 kilametraŭ (a nie ŭ 20 kilametrach). Ale chto čytaje, jak treba pravilna havaryć i pisać z supracoŭnikaŭ ciapierašniaha radyjo?
Frazealohija — admietnaść kožnaj movy. Najčaściej frazealahizmy nie pierakładajucca na druhuju movu. Treba šukać najbolš vyraznyja adpaviedniki. A na radyjo, dzie hałoŭny pierakładčyk redaktar, a to i mašynistka, jakija ŭ pobycie nie karystajucca biełaruskaj movaju, frazealahizmy pieravažna kalkujucca. Navat taki vopytny piśmieńnik, jak I.Šamiakin, pisaŭ: morda prosić cahliny. Heta samaja ardynarnaja kalka z rasiejskaha «morda prosit kirpiča». Jak niasmačna, a hałoŭnaje — niepiśmienna, nie pieradaje źmiestu źjavy. U narodzie, čutaje na Paleśsi, kažuć: morda jak alchovy pień. Lahična absalutna. Kali alešynu śpiłoŭvajuć, pień jaje stanovicca čyrvony. Ci «ulitka jediet — kohda‑to budiet». Čuŭ: ślimak paŭzie — pačanku viazie. «Nie do žiru — byť by živu!» u narodzie pierakłali: nie da tłušču — źjeści b hušču. Dyk nie kalkujcie, a šukajcie!
Słova «žancy» dyktary časta vymaŭlajuć jak «žniacy». Ale ž jašče ŭ narodnaj pieśni było: «Ženčyki (nia žniečyki!) maładyja, u ich siarpy załatyja». Treba takoje zapaminać na ŭsio žyćcio.
Słova «ŭłasny» zaciahana na našym radyjo da niemažlivaści: ułasnyja dumki, ułasnaja rabota, na ŭłasnyja vočy (choć u narodzie havorać: na svaje vočy) i h.d.
Paŭhady. Nivodzin biełaruski słoŭnik nie daje hetaha niepiśmiennaha słova‑kaleki. Radyjo ž vykarystoŭvaje. Na vialiki žal, im karystajecca toj‑sioj i ŭ druku. I nichto nie papravić! Hod — nazoŭnik mužčynskaha rodu. Čamu ŭ rodnym skłonie čaho? Hodu. Pałova jaho — paŭhodu. U lubym rodzie — mužčynskim, žanočym, nijakim.
Vielmi časta ŭ efir iduć formy i słovy, jak jany napisanyja ŭ tekście, a nia tak, jak treba vymaŭlać pa‑biełarusku, pavodle charakternaj biełaruskaj artaepii: śviata (śviata), pieśnia (pieśnia), śnieh (śnieh), vydańnie (vydańnie) i h.d. Heta viedaje kožny vučań, a supracoŭniki radyjo ihnarujuć nastojliva. Jak vymaŭlajuć biełaruskija słovy, pakazana ŭ «Słoŭniku biełaruskaj movy» pad redakcyjaj akademika M.Biryły, u pracach prafesara F.Jankoŭskaha i inš. Takija słoŭniki pavinny być na radyjo ŭ kožnaha pad rukoju. Vyjšli jany, praŭda, užo daŭnavata.
Reklamu pieradajuć tolki pa‑rasiejsku. Heta jašče adna z krynic rusifikacyi biełaruskaha radyjo. Byccam biełarusy takija niazdary, što reklamy na rodnaj movie nie zrazumiejuć. Dla kaho ž tady jana? Dla zamiežža? I śmiešna pierad hetym časta čuć, što radyjo choča havaryć «ščyra, ščodra, pa‑biełarusku». Heta ž, pahadziciesia, čystaj vady demahohija, falš, chłuśnia ŭ vočy, dakładniej, u vušy.
Dzie z usiaho skazanaha vyšej vyjście? Treba vučycca. Čaściej zahladać u słoŭniki. Vydajecca ich niamała. Pierajmać tych, chto dobra vałodaje žyvoj, patočnaj movaj, jak, naprykład, milicejski rabotnik Viktar Babiej. Ach, jak jon naturalna, pryhoža havoryć. Mnohija hora‑dyktary mohuć jamu pazajzdrościć.
Treba pracavać nad składańniem radyjoprahram, što apošnim časam čamuści zusim zabyta. Čamu ihnarujecca biełaruskaja litaratura, jakaja maje tvory nia tolki eŭrapiejskaha, ale i suśvietnaha ŭzroŭniu? Dzie pieradačy «Teatar pierad mikrafonam», kancerty na zajaŭki słuchačoŭ, festyvali humaru nakštałt aŭciukoŭskaha dy mnohaje inšaje? Ci daŭno vy čuli kancert F.Šalapina, M.Zabejdy‑Sumickaha, Ł.Rusłanavaj, A.Aleksandroŭskaj, kazki dla dziaciej u vykanańni H.Hlebava, Ł.Ržeckaj, «Paŭlinku» z karyfejami sceny H.Hlebavym i U.Dziadziuškam, «Navalnicu» A.Astroŭskaha z udziełam M.Savinaj, V.Dałmatava, H.Fiadotava, A.Jabłačkinaj, pjesy Horkaha, ihru hienijalnaha B.Płatonava ŭ tvorach K.Krapivy, A.Makajonka, Janki Kupały i mnohaje inšaje. Šlahiery, papsu krucić hadzinami najlahčej.
Adnym słovam, patrabujuć surjoznaha kantrolu našy radyjožurnalisty, dyktary, redaktary. Na radyjo heta nia robicca. Prynamsi, takoje adčuvańnie. Načalstva, kiraŭnictva tam takoje, jakoje biełaruskaju movaju nie karystajecca, nia viedaje jaje i viedać nia choča. A «po dołhu słužby» i pasady abaviazana. Jamu dobry i brudny efir. Takoha my, radyjosłuchačy, nia chočam słuchać. Vučoba akurat i daść mažlivaść rabić pieradačy bolš cikavymi, bolš piśmiennymi, biełaruskimi, miłahučnymi, bolš raznastajnymi, jak heta było ŭ časy, kali radyjokamitetam kiravaŭ Hienadź Buraŭkin. Čas užo nastaŭ daŭno.
Janka Sałamievič
❏
Ad Redakcyi. Na radyjo amal nie pačuješ biełaruskamoŭnych ludziej. Ci puściać na radyjo Arłova, Buraŭkina, Milinkieviča, Paźniaka, Radzima Hareckaha, Lavona Volskaha? Spadar Sałamievič stavić dyjahnaz, ale nie kanstatuje pryčynu chvaroby. Zrobim heta my za jaho. U bolšaść redakcyj radyjo, jak i na BT, padbirajuć ludziej nia stolki pavodle prafesijnych jakaściaŭ, aby byli «idealahična viernyja». Takich, jakija ni słova kramoły nie padpuściać. A mova im — jak sabaku piataja naha. Pakidajuć jaje dla pryliku, kab dobry naš narod nie pierastaŭ ličyć hetuju ŭładu biełaruskaj.
Dzie ž vyjście? Tut, niaboža, vučeńnie nie pamoža, tut inšaje...
❏
Miesiac tamu ŭ "Našaj Nivie" była nadrukavanaja hutarka ź Jankam Sałamievičam. Poŭny tekst hutarki
