Žaŭniery samastojnaha biełaruskaha atradu litoŭskaha vojska (1919). Mnohija ź ich papoŭniać saboju partyzanskija adździeły.
U zborniku drukujucca dakumenty pra supraćdziejańnie polskaj dziaržavy biełaruskaj dyversijnaj dziejnaści ŭ 1920—1925 h. Heta aficyjnyja polskija dakumenty, tamu karcina atrymlivajecca adnabakovaj, choć publikatar i abumoviŭ padobny vybar u naźvie knihi. Kab vyjści z zamknionaha koła vajskovych rapartaŭ, Vojciech Ślašyński zrabiŭ pašyranyja aŭtarskija ŭvodziny.
Aŭtar adrazu adznačaje: «ideja budovy niezaležnaj biełaruskaj dziaržavy ŭvajšła ŭ kanflikt z nacyjanalnymi polskimi pamknieńniami na kresach». Federalisckija plany pabudovy dziaržavy mieŭ Juzaf Piłsudzki, ale polskaja kresovaja supolnaść nie ličyła metazhodnym dzialicca atrymanymi pazycyjami ź inšymi nacyjanalnaściami. Jak vynik, polskamu boku brakavała paśladoŭnych planavych učynkaŭ.
Biełarusami novyja dziaržaŭnyja struktury ŭsprymalisia jak akupacyjnyja, a vajskovyja rekvizycyi i złoŭžyvańni 1919—1920 h. viali da ŭźniknieńnia ŭ sialanstva nastalhii pa stabilnaści «dobrych carskich časoŭ» dy spryjali pralitoŭskaj, a asabliva prabalšavickaj prapahandzie. Biełaruskija dziejačy, u svaju čarhu, nie žadali admaŭlacca ad idei niezaležnaj dziaržavy.
U kancy 1919 — pač. 1920 h. na zachodniebiełaruskich abšarach uźnikła levaja biełaruskaja partyzanka, hienerataram jakoj byli esery. Z kanca 1920 h. sajuźnikam biełaruskaha ruchu stała Litva, ułady jakoj aktyŭna pratestavali suprać zaniaćcia palakami Vilenščyny. Koły, zhrupavanyja vakoł BNRaŭskaha ŭradu Łastoŭskaha, pačali supracoŭničać z kovienskim uradam, što taksama znajšło padtrymku niamieckaha boku, zaniepakojenaha paŭstavańniem novaj polskaj dziaržavy. Łastoŭski atrymaŭ na svaju dziejnaść pazyku ŭ 40 młn marak. Zadačaj była arhanizacyja ŭzbrojenych sił, hatovych dziejničać z pačatkam polska-litoŭskaj vajny. Miž tym dyversijnyja biełaruskija adździeły na Biełastoččynie i Haradzienščynie ździajśniali napady na pastarunki palicyi, laśnictvy, inšyja administracyjnyja ŭstanovy, siadziby polskich ziemleŭładalnikaŭ. U noč na 28 krasavika 1922 h. adździeł pad kiraŭnictvam Jana Hrycuka («Čorta») uvajšoŭ u Klaščeli. Byli zabityja dva palicyjanty, uładalnik miascovaj restaracyi, jahonaja matka. Hety vypadak šyroka aśviatlaŭsia ŭ biełastockaj presie.
Uviesnu 1923 h. u raparcie II adździełu Hienštabu Polščy pisałasia: «Dyversijnyja akcyi, što pravodziacca Kovienskaj Litvoj, datujucca ad vosieni 1921 h. U hetym akresie času ŭradam Łastoŭskaha, pry mocnaj padtrymcy kovienskaha ŭradu, byli arhanizavany rehularnyja biełaruskija adździeły, a taksama paŭstali niezaležnyja bandy biełaruskich partyzanaŭ, sfarmavanych pieravažna z uciekačoŭ ź Vilenščyny i Haradzienščyny... U studzieni 1922 h. u Mierečy byŭ arhanizavanyja štab biełaruskich paŭstanckich adździełaŭ, a viasnoju taho ž hodu paŭstancki štab stvaryŭ na pamiežžy i na Haradzienščynie sietku dyversijnuju i vyviednuju, arhanizavaŭ ceły šerah dyversijnych napadaŭ (padryvy mastoŭ, razborku špałaŭ, spaleńnie zapasaŭ skarbavaha dreva, padpaleńnie ŭradavych lasoŭ)...»
Tolki ŭ Paleskaj akruzie dziejničali nastupnyja biełaruskija adździeły: u Kosaŭskim paviecie — Asipoviča, u Bieraściejskim paviecie — Vasiluka i Koršyna, u Drahičynskim paviecie — Levanoviča, u vakolicach Stolina — Stachoviča. Lehiendarnym na Vilenščynie i ŭ Zachodnim Paleśsi staŭ adździeł pad kamandaju Muchi (Michalskaha) — byłoha vachmistra carskaj armii, jaki arhanizavaŭ vakoł siabie bajazdolnuju kamandu avanturystaŭ, u tym liku i kryminalnikaŭ. Sam Mucha ŭ apoviedach miascovych žycharoŭ byŭ adnačasova bandytam i hierojem; raspaviadałasia, što ahniapalnuju zbroju jon užyvaŭ tolki ŭ vyklučnych vypadkach.
Voś jak vyhladaŭ napad dyversijnaj hrupy pavodle vajskovaha rapartu: «Dnia 19.CHI.1923 h. a 19.00 hadzinie napali na dvor Bychaŭščyna, hminy Łańskaj [Niaśviski paviet. — A.Dz.] 8 bandytaŭ, uzbrojenych karabinami i revalverami, i na praciahu 2—3 hadzinaŭ daščentu abrabavali ŭładalnika... Bandyty karystalisia biełaruskaj havorkaj i daskanała viedali miascovuju sytuacyju, uzbrojenyja byli adnastajna. Udalilisia ŭ paŭnočna-ŭschodnim kirunku ŭ bok miažy».
Biełaruski ŭrad śćviardžaŭ, što ŭ kanśpiracyi napahatovie znachodziacca kala 12 tys. čałaviek, padrychtavanych da ŭzbrojenaha vystupu ŭ vypadku zahadu. Siarod hetych ludziej najbolšuju hrupu składali sialanie. Tolki častka śviadoma zmahałasia za niezaležnuju Biełaruś, prychod mnohich u dyversijnyja adździeły, adznačaje Vojciech Ślašyński, byŭ reakcyjaj na hvałt polskich žaŭnieraŭ, palicyjantaŭ, čynoŭnikaŭ. U takoj sytuacyi značnaja častka biełaruskaj intelihiencyi traktavała novuju Polšču jak varožaje dziaržaŭnaje ŭtvareńnie. U 1922 h. pačała dziejničać taksama biełaruskaja prasavieckaja partyzanka. Arhanizatarami jaje bajavych adździełaŭ u kancy 1921 h. stali łatyš Hienrych Jansen i były carski pałkoŭnik rasiejec Šatkoŭ.
15 sakavika 1923 h. Rada ambasadaraŭ Lihi Nacyj pryznała demarkacyjnuju liniju miž Polščaj i Litvoj dziaržaŭnaj miažoj. Nia majučy mižnarodnaj padtrymki ŭ terytaryjalnaj sprečcy, Litva pačała admaŭlacca ad palityki destabilizacyi ŭ Polščy pry dapamozie biełaruskich dyversijnych adździełaŭ. Viasnoju 1923 h. Łastoŭski straciŭ funkcyi premjera, a ručaina litoŭska-niamieckaj dapamohi stała zasychać. Inicyjatyvu pieraniali Saviety. Važnaja rola tut advodziłasia KPZB. Finansavaja i kadravaja dapamoha, a taksama zbroja rehularna pastupali ź Miensku, ale hałoŭny štab pa kiraŭnictvie dyversijnaj dziejnaściu znachodziŭsia ŭ Zamiežnym adździele AHPU ŭ Maskvie.
Najbolš značnaj akcyjaj, jakaja prymusiła ŭrad Polščy źviarnucca da pytańnia kantrolu nad paŭnočna-ŭschodnimi kresami, byŭ zachop Stoŭpcaŭ. A 2.30 nočy 4 žniŭnia 1924 h. adździeł u 100 čałaviek uvajšoŭ u paviatovy horad i atakavaŭ dziaržaŭnyja ŭstanovy. Aperacyja była praviedziena bliskuča — pierad napadam adklučana suviaź, pierakryty padjaznyja šlachi. Paśla napadu asnoŭnaja častka ŭdzielnikaŭ pierapraviłasia za savieckuju miažu. Kiravaŭ aperacyjaj Kiryła Arłoŭski, toj samy Mucha-Michalski. Toj Arłoŭski, jaki paśla II suśvietnaj na svajoj radzimie ŭ Kiraŭskim rajonie, karystajučysia dziaržaŭnymi preferencyjami, stvoryć uzornuju šmathalinovuju savieckuju haspadarku — kałhas «Rasśviet».
Vyrazny spad dyversijnaj kamunistyčnaj dziejnaści nastupiŭ pad kaniec 1925 i na pačatku 1926 h., i było heta źviazana sa źmienaju palityki ŭ Savieckim Sajuzie — Stalin kančatkova zamacavaŭsia va ŭładzie dy adkinuŭ kancepcyju nieadkładnaha ekspartu kamunizmu na Zachad. Padrychtoŭka biełaruskaha paŭstańnia ŭ Polščy straciła dla Kramla byłuju aktualnaść. Prahučała krytyka na adras KPZB za praźmiernaje ŭzdymańnie nacyjanalnaha pytańnia. Ale nia ŭsie biełaruskija dyversijnyja adździeły žadali raspuskacca. Adnosna ich savieckija ŭłady vymušany byli vykarystoŭvać siłu. U žniŭni 1925 h. pad Kojdanava HPU inśpiravała ŭzbrojeny kanflikt pamiž padpolnymi hrupami, što pryviało da ichniaj samalikvidacyi.
Biełaruskija palityki ŭ XX st. nikoli nie vyznačalisia pieraborlivaściu. Choć praŭda, što dziejničać im prychodziłasia ŭ paranaidalnych umovach — u sytuacyi pamiž vyniščeńniem dy akupacyjaj. Imknieńnie ž dziela dasiahnieńnia nacyjanalnych metaŭ pajści na sajuz ź luboj palityčnaj siłaj pieraŭtvarała biełaruskich aktyvistaŭ u maryjanetak varožych da ich strukturaŭ.
Usio ž knižka V.Ślašyńskaha pryśviečana nie biełaruskamu ruchu, a baraćbie dziaržaŭnych instytucyj suprać biełaruskich dyversantaŭ. Aproč vykarystańnia pobač z palicejskimi adzinkami taksama rehularnych vajskovych častak byŭ ździejśnieny ceły šerah administracyjnych zachadaŭ. U rehijonie pačali dziejničać nadzvyčajnyja sudy sa sproščanaj praceduraj vyniasieńnia surovych vyrakaŭ. Navahradzki i Paleski cyvilnyja vajavody byli pazbaŭleny svaich pasadaŭ, a ich miescy zaniali kadravyja hienerały. Jak vielmi efektyŭnym aceńvajecca stvareńnie novaj vajskovaj farmacyi — Korpusu pamiežnaj achovy. Ale, jak paŭtaraje V.Ślašyński, hałoŭnaj pryčynaj spadu biełaruskaj dyversijnaj dziejnaści stała źmiena stratehii Kramla. Savieckaja padtrymka biełaruskich adździełaŭ u Zachodniaj Biełarusi ŭžo nie była metanakiravanaj, što dazvoliła polskim słužbam biaśpieki vieści suprać ich paśpiachovuju baraćbu. Pravakacyi balšavikoŭ tolki spryjali pahromu biełaruskich aktyvistaŭ.
U knižcy daśledčyka ź Biełastoku biełaruskija i polskija čytačy mohuć znajści mnoha sensacyjnych detalaŭ i faktaŭ. Usio ž treba pryznać: dla knihi byŭ abrany niasłušny tematyčny farmat. Bačycie, jakija pašyranyja tłumačeńni daviałosia mnie zrabić, kab tolki padvieści da prablematyki. Publikujučy dakumenty, vyjaŭlenyja ŭ archivach Biełastoku, Varšavy, Horadni i Bieraścia, V.Ślašyński taksama musiŭ zrabić vialiki pa pamierach ustupny tekst, bo sami hetyja dakumenty ŭ svajoj pieramožnaj relacyi dy intanacyjnaj hreblivaści da Kovienskaj Litvy i savieckaj Rasiei jak by zavisajuć biez histaryčnaha kantekstu. Kniha «Baraćba dziaržaŭnych instytucyj...» ujaŭlajecca jak arhaničnaja častka bolš maštabnaj pracy pa historyi biełaruskaha ruchu i palityčnaj sytuacyi na paŭnočna-ŭschodnich kresach. Ci advažycca na hetu pracu aŭtar?
I jašče adna zaŭvaha, ad jakoj niemahčyma ŭstrymacca. Historyku, u tym liku i polskamu, jaki zajmajecca biełaruskaj prablematykaj, nie paźbiehnuć vyvučeńnia biełaruskaj movy. Tolki z-za pamyłak u tranślitaracyi nazvaŭ biełaruskich knižak ja b nie napisaŭ hetaj niearyhinalnaj frazy. Ale zaŭvažnyja niekatoryja kroki aŭtara, što vyklikajuć ździŭleńnie biełaruskaha recenzenta. Tak, knižka zakančvajecca dvuma reziume — na anhielskaj i rasiejskaj movach. Biełaruskaje reziume ŭ knižcy pra biełaruskich dyversantaŭ adsutničaje, a knižka rabiłasia ŭ Biełastoku, dzie dastatkova biełaruskamoŭnych prafesijnych asiarodkaŭ. Rasiejski tekst bahaty na hramatyčnyja i syntaksyčnyja pamyłki. Anhielski ŭ hetym sensie bolš dakładny. Ale paŭsiul surjoznyja prablemy ź pieradačaju taponimaŭ. Nasielenyja punkty, jakija ciapier znachodziacca na terytoryi Biełarusi, u anhielskim tekście nastojliva padajucca aŭtaram u polskim napisańni (Glębokie — Hłybokaje, Stołpce — Stoŭpcy), u rasiejskim tekście zroblena fanetyčnaja tranślitaracyja taksama z polskaj movy. Na prykładzie knihi, što anatujecca, možna śćviardžać: siońnia vałodańnie biełaruskaj movaj — heta užo nie prykmieta palityčnych sympatyjaŭ, a śviedčańnie kvalifikacyi.
❏
Śleszyński, Wojciech. Walka institucji państwowych z bialoruską działalnoscią dywersyjną 1920—1925. — Białystok, 2005.
[Ślašyński, Vojciech. Baraćba dziaržaŭnych instytucyj ź biełaruskaj dyversijnaj dziejnaściu ŭ 1920—1925 hh.]
