Pra jaho apošniuju knihu možna pisać mnoha. U Biełarusi słova «nacyjanalizm» zvyčajna vyklikaje admoŭnuju reakcyju. Heta abumoŭlena, kali dakapacca da korania, upartym supraćstajańniem «vialikich» nacyj pravu na samavyznačeńnie «małych» nacyj. Sfarmavaŭšy ŭłasnyja nacyjanalizmy, jany bačać u nacyjanalizmach «mienšych bratoŭ» pahrozu svaim palityčnym i kulturnym pazycyjam. Tamu časta davodzicca čuć, jak biełarusy apraŭdvajucca za svoj naturalny nacyjanalizm: pierad rasiejcami — «my lubim i šanujem bahatuju rasiejskuju kulturu, ale majem pretenzii da imperyjalistyčnaj palityki vašaha kiraŭnictva adnosna nas, biełarusaŭ, našaj movy i kultury»; pierad palakami — «tak, Adam Mickievič — heta polski paet, ale jon pachodzić ź biełaruskaha drobnaha šlachieckaha rodu»; pierad litoŭcami — «choć vy i ličycie Vialikaje Kniastva Litoŭskaje svajoj dziaržavaj, zatoje ŭsie piśmiennyja tam havaryli i pisali pa‑biełarusku».
Takaja sytuacyja jość vynikam małalikaści ŭłasnabiełaruskich naracyj, pryśviečanych prablemam nacyjanalnaj śviadomaści i idealohii, nacyjanalnaj historyi i kultury. I ŭ hetym sensie tvor Bułhakava doŭhačakany. Aŭtar zdoleŭ pakazać raźvićcio nacyjanalnych idejaŭ (u pryvatnaści, biełaruskuju) jak źjavu nia ciomnuju, nie ahresiŭnuju, nia škodnuju, nie abmiežavanuju, a ahulnačałaviečuju i jak najvažniejšy strukturny element rostu duchoŭnaj kultury hramadztvaŭ.
Kniha Valera Bułhakava — biełaruski praciah sučasnych dośledaŭ nacyjatvorčych pracesaŭ siarod narodaŭ Centralnaj i Ŭschodniaj Eŭropy. Fundamentam knihi stalisia tvory i idei Entani Śmita, Ernesta Hiełnera, Benedykta Andersana, Mirasłava Hrocha, Aksany Zabužki, Ramana Šparluka i inšych. Na žal, musim kanstatavać abmiežavanaść i słabaść ułasna biełaruskaj humanitarnaj navuki ŭ pytańniach hienezisu i raźvićcia sučasnych eŭrapiejskich nacyj. Heta datyčyć jak kalanijalna‑aficyjnaha kirunku, tak i nacyjanalnaha. Pa‑za pracami Paŭła Cieraškoviča i asobnymi artykułami Aleha Łatyšonka, Alesia Ancipienki, Ihara Babkova, Alesia Smalenčuka dy Siarhieja Tokcia bolš ničoha nie pryhadvajecca.
Bułhakaŭ, śledam za inšymi daśledčykami (Ernestam Hiełneram, Entani Śmitam, Hansam Konam) razumieje pad «nacyjanalizmam» 1) «formu nacyjanalnaj śviadomaści», 2) «praces farmavańnia nacyj, nakiravany na stvareńnie palityčna samaśviadomaha hramadztva ŭ miežach nacyjanalnych dziaržaŭ», 3) «pačućcio i ŭśviedamleńnie prynaležnaści da nacyi», 4) «movu i symboliku nacyi», 5) «sacyjalny i palityčny ruch ad imia nacyi», 6) «daktrynu i/albo idealohiju nacyi, ahulnuju i kankretnuju»; 7) «vobraz dumak, jaki charakterny pieravažnaj bolšaści ludziej i jaki pretenduje na toje, što jon charakterny ŭsim ludziam». Jon ličyć nacyjanalnuju dziaržavu idealnaj formaj palityčnaj arhanizacyi, a nacyjanalnaść — krynicaj tvorčaj kulturnaj enerhii i ekanamičnaha roskvitu.
Nie spatkaŭ ja ŭ naracyi Valera Bułhakava vidavočnych alahizmaŭ. Nu, mahčyma, tolki dumka, što nacyjanalizm K.Kalinoŭskaha byŭ nakiravany suprać niamieckaha i rasiejskaha hiehiemanizmaŭ. Zatoje adznaču šmat idej (i ŭłasna aŭtarskich, i pazyčanych — u druhim vypadku škada, što nie zaŭsiody padajecca krynica pazyki), jakija jość praduktam ułasna biełaruskaha histaryčnaha myśleńnia i stvarajuć padstavy metadalohii nacyjanalnaj histaryjazofii:
— Padzieły Rečy Paspalitaj u kancy XVIII st. stvaryli ŭmovy dla farmavańnia madernaj biełaruskaj nacyi, bo spynili praces tatalnaj palanizacyi i rearhanizacyi hramadztva RP na francuski ŭzor;
— Drobnaja šlachta na biełaruskich ziemlach u pieršaj pałovie — siaredzinie XIX st. mieła polskuju nacyjanalnuju śviadomaść. Heta adnosicca da Adama Mickieviča, Jana Barščeŭskaha, Vincenta Dunina‑Marcinkieviča i navat Vincenta Kanstancina Kalinoŭskaha;
— Aktyŭnaść rasiejskaj imperskaj administracyi ŭ stvareńni alternatyvy dla polskaha nacyjatvorčaha prajektu ŭ druhoj pałovie XIX st. spryčyniłasia da farmavańnia moŭna‑kulturna‑prastoravaha razumieńnia i ŭśviedamleńnia biełaruskaści jak asobnaj etnakulturnaj adzinki.
Sapraŭdy, biełarusy jak nacyja — davoli poźniaje dzicia siarod inšych u siamji narodaŭ Centralna‑Ŭschodniaj Eŭropy. Bułhakaŭ pravilna vyvodzić, što
«asnoŭnaja pryčyna zapoźnienaści biełaruskaha nacyjanalizmu — nie materyjalnaja, a idejnaja. Z čatyroch asnoŭnych etničnych supolnaściaŭ Rečy Paspalitaj rehijon pražyvańnia biełarusaŭ mieŭ najmienšuju histaryčnuju lehitymnaść». «U adroźnieńnie ad litoŭcaŭ albo ŭkraincaŭ, na pačatku XIX st. u biełarusaŭ nie było histaryčnaj tradycyi dziaržaŭnaści, jakuju možna było lohka prysabiečyć... Inačaj kažučy, zapoźnienaść biełaruskaha nacyjanalizmu što da inšych uschodnieeŭrapiejskich nacyjanalizmaŭ była źviazanaja z tym, što dla jahonaha ŭźniknieńnia doŭhi čas adsutničała krytyčnaja ŭmova ŭ vyhladzie aśviečanaha tradycyjaj histaryčnaha rehijonu «Biełaruś». Nia stolki madernizacyja hramadztva, kolki kanstrujavańnie ŭjaŭleńniaŭ ab takim rehijonie było ramkavaj umovaj jahonaha źjaŭleńnia».
Sapraŭdy, biełaruskaj humanitarnaj navucy zaŭsiody niestavała definicyjnych arhumentaŭ, navukovaj leksyki, etymalohii i semantyki paniaćciaŭ, što staviła biełaruskich navukoŭcaŭ u sytuacyju apraŭdańnia ci to ź litoŭcami nakont «litoŭskaha kniastva, lićvinaŭ», ci to z rasiejcami nakont «rusi, ruskich», i apošnim časam navat z ukraincami, znoŭ ža nakont «rusinaŭ, rusi». Tolki chočacca nahadać: nivodzin z našych «susiedziaŭ» nie dałučaje letapisnaj Połackaj ziamli da svaich nacyjanalnych idealohijaŭ i histaryjahrafijaŭ. Analiz biełaruska‑litoŭskich letapisaŭ XV—XVI st., zrobleny ŭ svoj čas Jurjem Zajacam, padtrymanyja Aleham Łatyšonkam, Alesiem Biełym i Albinaj Siemiančuk, jaskrava pakazvaje idealahičnuju sprobu vykraślić połackuju historyju z peŭnaj histaryčna‑hieahrafičnaj i razumovaj prastory. Ci nia jość takaja abyjakavaść da značnaha kavałka histaryčnaj tradycyi na terytoryi Ŭschodniaj Eŭropy absalutnaj bolšaści nacyjatvorčych centraŭ i tvorcaŭ adlustravańniem pryznańnia svojeasablivaści Połackaha (kryvickaha, biełaruskaha) rehijonu, — a heta jašče i Smalensk. Tamu nazyvać «histaryčnym mitam» staŭleńnie stvaralnikaŭ biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ kancy XIX — pačatku XX st. da połackaj historyi IX—XIV st. u niejkim sensie spraviadliva, tolki treba heta rabić z bolšym aptymizmam.
Što cikava, aficyjnyja historyki, nia kažučy pra čynoŭnikaŭ Ministerstva adukacyi, nie znajšli alternatyvy Połackamu peryjadu jak pačatku ŭłasna biełaruskaj historyi.
Pa‑druhoje, nia možna nie zhadzicca z Bułhakavym, što na terytoryi, zasielenaj biełaruskim narodam na praciahu XIX—XX st., byli prapanavanyja i realizavalisia čatyry nacyjatvorčyja prajekty: polski, rasiejski, ukrainski i biełaruski. Jak ni dziŭna, ale pieramahaje mienavita biełaruski. Vynikami niebiełaruskich prajektaŭ možna ličyć značnuju kolkaść rasiejcaŭ siarod nasielnictva Biełarusi, amal 11%, biez zafiksavanych histaryčna vialikich mihracyjaŭ pradstaŭnikoŭ dadzienaha etnasu. U mienšaj stupieni, ale heta datyčyć i palakaŭ. Adnosna ŭkrainskaha prajektu, vidavočnaja i siońnia baraćba za terytoryju i ludziej, asabliva na polskim baku miž Narvaj i Buham. Śviedčańniem pieramohi biełaruskaha nacyjatvorčaha prajektu jość taksama amal poŭnaja adsutnaść u jaho kulturnych i navukovych prastorach rasiejska‑ i polskaetničnych značnych elementaŭ. Cudoŭna, što nichto nie čytaje «ruskojazyčnych biełoruskich pisatielej» kštałtu Čarhinca ci Skobieleva, a intelektualny ŭniosak «biaioruskich historykuw polskiego pochodzienia» (Ździsłaŭ Vinicki) kštałtu Tadevuša Kručkoŭskaha albo Eŭhenijuša Skrabockaha roŭny nulu.
Pa‑treciaje, całkam zhodny z aŭtaram, što sučasnaja Biełaruś, dziaržava pad kiravańniem A.Łukašenki, — heta ŭzor kalanijalnaj kultury. Tak zvany «hazava‑naftavy kryzis» u kancy 2006 — pačatku 2007 h. — jaskravy prykład taho, jak cynična pradajuć nacyjanalnyja intaresy sučasnyja biełaruskija dziaržaŭnyja elity. Na apazycyjnym baku biełaruskaha žyćcia taksama uvieś čas bačym prykłady kalanijalnaj kultury.
Pa‑čaćviertaje, całkam zhodny z aŭtaram, što sapraŭdnaja historyja biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ razumieńni dadzienaj definicyi sučasnaj humanistykaj pačynajecca ad Bahuševiča. Papiarednija časy ŭ XIX st. — heta padrychtoŭčy peryjad. Na žal, analizavanaja kniha pryśviečanaja tolki pačatkovaj asobie biełaruskaha nacyjanalizmu Francišku Bahuševiču, tamu jaje nazva nie zusim adpaviadaje źmiestu. Ale aŭtar i nia staviŭ mety napisać poŭnuju historyju biełaruskaha nacyjanalizmu. Hałoŭnaje — jon pakazaŭ metadalohiju padobnaha daśledavańnia i prapanavaŭ naracyjnuju formu. Heta nie pavinna być čysta histaryčnaje, albo filazofskaje, albo etnalahičnaje, albo kulturna‑antrapalahičnaje daśledavańnie. Heta pavinna być kompleksnaje, interdyscyplinarnaje, kulturalahičnaje daśledavańnie, kali pryznajem ideju (u tym liku nacyjanalnuju) i jaje realizacyju za najvažniejšyja elementy duchoŭnaj kultury.
Što sapraŭdy nieprymalna dla mianie ŭ knizie Bułhakava, dyk heta niejkija pazytyŭna‑racyjanalnyja spasyłki na Jakava Traščanka, pryznańnie za im niejkaj iściny. Kali heta postmadernisckaja pravakacyja, dyk niaŭdałaja i niaśmiešnaja. Nia maje navat samaj maleńkaj «doli iściny» mahiloŭski vykładčyk Ja.Traščanok, bo ničoha nie stvaryŭ sam, a tolki vykonvaŭ rašeńni roznych «idealahičnych seminaraŭ», «čarhovych pasiedžańniaŭ dziaržaŭnych, partyjnych i savieckich orhanaŭ».
Pierakanany, što my pavinny viedać teksty navat takich asobaŭ, jak Ja.Traščanok albo P.Pietrykaŭ, navat vykazvać svaje emocyi adnosna ich źmiestu, pakazvajučy ichniaje sapraŭdnaje miesca. Tolki ni ŭ jakim razie nie hublać čas i siły ŭ dyskusijach ź imi, ni tym bolš spasyłacca ŭ svaich pracach. Lepiej padumać i supolna stvaryć «čornuju biblijahrafiju» antybiełaruskich tekstaŭ u halinie humanitarnych navuk, kab samim viedać i pierakazać naščadkam, chto, kali i jakimi słovami ŭparta škodziŭ raźvićciu biełaruskaha nacyjanalizmu. Nia «spalvać» dadzienyja tvory, a naadvarot stvaryć biblijateku antybiełaruskaści i hłupstva...
My naŭrad ci dačakajemsia reakcyi «aficyjnych historykaŭ» na knihu Bułhakava. Chutčej za ŭsio akademičnyja i ŭniversyteckija supracoŭniki atrymali niehałosny zahad nie reahavać biez dazvołu na navukovyja i publicystyčnyja teksty, pryśviečanyja biełaruskaj kultury, historyi, śvietapohladu, filazofii, idealohii, i napisanyja z nacyjanalnych pazycyj na ŭzroŭni sučasnych navukovych metadalohijaŭ. Ź inšaha boku, staŭleńnie da vysnovaŭ z knihi Valera Bułhakava budzie dobrym sehrehataram humanitarnaha asiarodździa.
Šanavalniki «lićvinskaj idealohii» nadalej buduć praciahvać baranić biełaruskaść šlachcičaŭ‑ramantykaŭ ź pieršaj pałovy — siaredziny XIX st (Bułhakaŭ jaje rašuča adprečvaje). Adepty «zapadnaruskaj idealohii» pavinny buduć kankretna vykazacca ŭ padtrymku idei aŭtara ab «rasiejskim prajekcie stvareńnia sučasnaj biełaruskaj nacyi», a ź inšaha boku, aburacca leksykaj i vysnovami aŭtara. «Aficyjnyja akademičnyja i ŭniversyteckija vučonyja» ŭściešacca aŭtarskim pryznańniem isnavańnia biełaruskaha nacyjanalizmu, jaki pahražaje aktualnamu palityčnamu, idealahičnamu i kulturnamu stanu Biełarusi. A ź inšaha boku, spałochajucca, bo padobnaja kanstatacyja adbiraje ŭ ich pryvilej na krytyku biełaruskaha nacyjanalizmu.
❏
Paśla pračytańnia knihi Valera Bułhakava ja ŭspomniŭ svoj asabisty šlach da sapraŭdnaha biełaruskaha nacyjanalizmu. Pačałosia ŭsio ŭ lipieni 1983 h. padčas archiealahičnych pracaŭ pry restaŭracyi Mirskaha zamku. Razam z nami, studentami histaryčnaha fakultetu Haradzienskaha dziaržaŭnaha ŭniversytetu imia Janki Kupały, abjadnanymi ŭ kamsamolski budatrad, pracavali (jak navukovyja kiraŭniki) Aleh Trusaŭ, Aleś Kraŭcevič, Aleś Kušniarevič, Ihar Čarniaŭski, Ira Hanieckaja, Ała Staškievič, pryjaždžali Michaś Tkačoŭ i Ŭładzimier Arłoŭ, Aleś Bialacki i Jendruś Akulin, Vincuk Viačorka i Hienadź Sahanovič. Jany ŭsie havaryli pa‑biełarusku! I voś cud, biez usialakaj ahitacyi, na duchoŭnym i mentalnym uzroŭni ja zahavaryŭ na movie dzieda Ivana i baby Zosi z Danikaŭ Šukajłaŭ i baby Alesi sa Ščasnych Siemiančuk. Pieršaje, što ja zrabiŭ, — napisaŭ list da baćkoŭ u Vaŭkavysk pa‑biełarusku. I druhi cud — jany adreahavali naturalnym čynam, padtrymaŭšy maje prahnieńni i pamknieńni. Čaho, na žal, ja tak i nie dačakaŭsia z boku svaich universyteckich vykładčykaŭ, aproč praf. Michasia Tkačova. Tady nas u Mirskim zamku pracavała niedzie kala 25—30 asobaŭ paśla 3‑ha i 2‑ha kursaŭ. Sapraŭdnymi biełaruskimi nacyjanalistami zastalisia ja, Mikoła Žuk, Ivan Łantuch i Siarhiej Urbanovič. Bolšaść zastalisia «abyčnymi ludźmi».
