"Kamunizm — na mižnarodny trybunał" — słohan dla Biełarusi, treba skazać, epatažny. U nas kamunisty choć i pierastali być "kiroŭnaj i nakiroŭnaj", ale ž vuń ledź ci nia rej viaduć ŭ abjadnanaj apazycyi.
Zrazumieła, navukoŭcy nie źbirajucca vyklikać na sud Kalakina i jahonych paplečnikaŭ (jakija da taho ž śviardžajuć, što paružavieli :-) Havorka idzie pra maralnuju acenku złačynstvaŭ tatalitarnaj epochi, i najpierš časoŭ stalinizmu.
Mnie ž padumałasia: a ci šmat chto z našaha paspalitaha ludu ŭvohule viedaje, što ŭ krainie dziejničaje hramadzki arhkamitet dziela ŭšanavańnia pamiaci achviaraŭ stalinskich represijaŭ? I što sioletni hod abvieščany Hodam pamiaci, a 29 kastryčnika prapanavana ličyć Dniom pamiaci?
Nahadaju: 29 kastryčnika 1937 hodu adbylisia masavyja rasstreły biełaruskaj intelihiencyi. Nazavu tolki niekalki imionaŭ: Michaś Čarot, Płaton Hałavač, Aleś Dudar, Michaś Zarecki, Todar Klaštorny...
Uvohule ž stalinskija represii zakranuli ledź ci nia kožnuju siamju. Uspamin rańniaha dziacinstva: nas z bratam choča pačastavać cukierkami-padušačkami stary z kijkom. U jaho trasucca ruki, i nam ciažka ŭchapić tyja cukierčyny... Heta pradzied Vacłaŭ. Jon zusim słaby i nieŭzabavie pamre. Paźniej baćki raspaviaduć: pradzied trapiŭ u HUŁAH za toje, što ŭ tryccać niejkim tam hodzie pakrytykavaŭ na schodzie kałhasny ład. Mocny mužčyna viarnuŭsia z Sybiru źniasilenym dziadkom... Mnohija ž nie viarnulisia ŭvohule. A inšych rasstralali na svajoj ziamli — u dziasiatkach Kurapataŭ.
Jak śćviardžaje historyk Ihar Kuźniacoŭ, što daŭno daśleduje temu stalinskich represijaŭ, ad ich u Biełarusi paciarpieli kala dvuch miljonaŭ čałaviek. U tym liku — miljon 350 tysiač sialanaŭ.
Na žal, toj zvarot, što hramadzki arhkamitet abnarodavaŭ u lutym, nie atrymaŭ vialikaha rezanansu. Navat niezaležnyja medyi chutka vypuścili temu z pola zroku.
Pryniać udzieł va ŭšanavańni pamiaci achviaraŭ prapanoŭvałasia i ŭładam. U pryvatnaści, zrabić 29 kastryčnika aficyjnaj pamiatnaj dataj, vydać ukaz, kab vykanaŭčyja ŭłady ŭ hety žałobny dzień azdablali čornymi stužkami i pryspuskali dziaržaŭnyja ściahi…
Ale vodhuku praktyčna nie było. Chiba što KDB pakazaŭ uzor kazionnaj akuratnaści. U adkazie za podpisam hienerała Sucharenki paviedamili, što ličać niametazhodnym stvarać dziaržaŭny arhkamitet dziela ŭšanavańnia pamiaci achviaraŭ stalinskich represijaŭ. Maŭlaŭ, heta zapatrabuje dadatkovych štatnych adzinak, srodkaŭ dla materyjalna-techničnaha zabieśpiačeńnia...
Było b naiŭna spadziavacca, što ŭłady padchopiać pačyn. Nie dziela taho stvarali "liniju Stalina"! Paŭzučaja reabilitacyja stalinizmu, jahonych metadaŭ adpaviadaje intaresam ciapierašnich kiroŭnych viarchoŭ. I naadvarot — inicyjatyvy hramadzskaści, skiravanyja na vykryćcio złačynstvaŭ stalinizmu, uładzie nie pad nos. Bo razburajuć jaje idealahičny padmurak, jaje mitalohiju, u tym liku pra mudraha vusataha hieneralisimusa — tvorcu usich histaryčnych pieramohaŭ.
Ale ž, kładučy ruku na serca, i paspality lud u masie svajoj hłuchi da temy. Chiba nie prychodzili ŭ Kurapaty abyvatali smažyć šašłyk? Zianon Paźniak maje racyju: "Balšynia biełaruskaha hramadztva ŭžo stahodździ viečna ničoha nie razumieje. A vopyt papiarednich nie zasvojvajecca nastupnymi, bo ŭ nacyjanalna defarmavanym hramadztvie katastrafična abnižana pamiać".
Chtości skaža: ale ž, naprykład, u susiedniaj Polščy, badaj, pajšoŭ užo niejki pierahin z hetymi lustracyjami i h.d. Vuń navat były dysydent Hieremek zapratestavaŭ.
Kaniešnie, lepiej nie pierahinać kij. Uvohule ž, kładučy ruku na serca, paśla źmieny palityčnych varunkaŭ biełaruskaje hramadztva taksama musić prajści praz pracesy maralnaha ačyščeńnia. Bo kali va ŭładzie buduć mimikravać byłyja stukačy, ni pra histaryčnuju spraviadlivaść, ni pra demakratyčny ład i havorki być nia moža. Pakul u nas dziaržava nie asudzić publična zmročnuju spadčynu tatalitaryzmu, nie raźvitajecca ź joj rytualna, — budzie isnavać niebiaśpieka recydyvu.
Tamu što da epatažnaha słohanu... Siarhiej Kalakin, padajecca, dastatkova razumny palityk, kab na takija rečy nia kryŭdzicca. Uvohule ž biełarusam patrebny, kali chočacie, emacyjny šok, jaki b elektryčnym razradam praciaŭ masavuju śviadomaść i abudziŭ narešcie histaryčnuju pamiać. Bo — znoŭ cytuju Paźniaka — "vyniščeńnie nacyjanalna ciomnaha hramadztva i nacyjanalna nieraźvitych elit zakančvałasia viečnym biełaruskim pytańniem na krai kurapackaj jamy: "Za što?".
