Čałaviek u kapalni
Mikoła Kryvalcevič
Rekanstrujavany tvar mužčyny mieŭ davoli pryjemnyja rysy. A jašče kolki času tamu heta byŭ archiealahičny materyjał — čałaviečy škilet z pachavańnia. Voś tolki miesca, u jakim vypadkova koŭš ekskavatara začarpnuŭ kości, mieła vyhlad nie mahiły, a hłybokaj kapalni... Kapalniaŭ było šmat. Nie dziasiatki, i navat nia sotni, a tysiačy šachtaŭ na praciahu 3 i 2 tysiačahodździaŭ da n.e. u pošukach vysokajakasnaha kremieniu raspracavali staražytnyja žychary Paniamońnia ŭ vakolicach siońniašnich Karpaŭcaŭ i pasiołka Krasnasielski, što pad Vaŭkavyskam...
U toje leta 1962 hodu ekskavatarščyk, jaki kapaŭ krejdu ŭ karjery, mo j nie źviarnuŭ by ŭvahi na kości, jakija trapilisia ŭ koŭš jahonaj mašyny, kab nie adna akaličnaść. Užo dva hady zapar krejdavyja raspracoŭki, jakija rupliva asvojvalisia miascovym zavodam budaŭničych materyjałaŭ, naviedvali archieolahi z Sankt-Pieciarburhu. Jany šukali staražytnyja šachty, pra što nie adzin raz raspaviadali rabočym. U raźviernutaj ekskavataram krejdzie, jakaja šmatmetrovymi płastami zalahaje ŭ hetych miaścinach, akramia čałaviečych kostak znajšli hliniany harščok. Pasudzina vyhladała nadzvyčaj archaična: leplenaja ad ruki, zakuranaja ŭnizie, z vysokaj harłavinaju i ŭpryhožanaja naraznoju «jalinkaju» pad vierchnim krajem. U krejdavym druzie lažała taksama vialikaja kaścianaja ihołka z prarezanym na miescy vostrym vuškam.
Michaś Čarniaŭski, tady jašče aśpirant Instytutu historyi, razam z hrupaj supracoŭnikaŭ budučaha respublikanskaha muzeja apynuŭsia na miescy zdareńnia paźniej, kali ŭ Akademiju navuk dajšło paviedamleńnie z Vaŭkavysku. Sa słovaŭ rabočych, śviedkaŭ padziei, pakrysie ŭdałosia ŭznavić niekatoryja akaličnaści vyjaŭleńnia čałaviečaha škileta, harščka dyj ihołki.
Kaściak lažaŭ paŭsahnuty na pravym baku, aryjentavany hałavoju na poŭdzień. Kala noh stajała pasudzina, a niedzie pobač lažała ihołka. Poza pamierłaha dy rečy, vidać, niekali naŭmysna pakinutyja kala jaho, śviedčyli pra ździejśnieny tut staražytny abrad pachavańnia. Raźmiaščeńnie niabožčyka ŭ skurčanym stanie dy supravadžeńnie jaho adpaviednym hlinianym harščkom — charakternyja adznaki pachavańniaŭ poźnienealityčnaha času i epochi bronzy. Admysłovaja forma pasudziny, jaje arnamentacyja dazvalali adnosić mahiłu da kultur z šnuravoj kieramikaj i datavać časam kanca 3 — pačatku 2 tys. da n.e.
Darečy, harščok toj da pryjezdu Michasia Čarniaŭskaha apynuŭsia ŭ miascovaha krajaznaŭcy i kalekcyjanera. Unikalnuju znachodku archieolahu pryjšłosia vymieńvać na kalekcyju ekzatyčnych paštovych marak.
Samaja cikavaja abstavina, jakaja vymušała da šmatlikich razvažańniaŭ, tyčyłasia taho, čamu pachavańnie było ździejśnienaje ŭ šachcie. Pamierły lažaŭ na dnie nievialikaha pašyreńnia kapalni, jakaja razam z pachavanym u joj niabožčykam jašče ŭ staražytnaści była zasypanaja krejdavym druzam. Heta była adna z tysiač kremniezdabyŭnych šachtaŭ, jakija ŭ časie nealitu i bronzavaha vieku raspracoŭvalisia žycharami tutejšych miaścinaŭ. Mienavita pra kapalni pad Vaŭkavyskam u 1976 h. viadomaja sankt-pieciarburskaja daśledčyca Nina Huryna napiša ŭ svajoj manahrafii: «Biełaruskija šachty, uziatyja ŭ sukupnaści z analahičnymi zamiežnymi pomnikami, vychodziać daloka za ramki vuzkaj, lakalnaj značnaści; jany słužać važnaju krynicaju dla raskryćcia pracesu histaryčna-kulturnaha raźvićcia ŭsiaho čałaviectva».
Vialikaje adkryćcio Zyhmunda Šmita
Kali ŭ 1925 hodzie tryccacihadovy archieolah Zyhmund Šmit pačaŭ abśledavać navakolle vioski Krasnaje Siało, što na race Roś pad Vaŭkavyskam, u eŭrapiejskaj archiealahičnaj litaratury ŭžo zhadvalisia ŭnikalnyja kapalni kremieniu pad Sisbury, Hrajmz-Hrejvz u Anhlii, Miur-de-Bare i Šampińjol u Francyi. Ułasna ŭ Polščy ŭ 1922 h. Ja.Samsonavičam pry składańni hiealahičnaj karty byli adkrytyja ciapier, badaj, najlepš vyvučanyja i suśvietna viadomyja šachty pa zdabyčy kremieniu ŭ Kšemionkach Apatoŭskich. U tym ža 1922 hodzie Zyhmund Šmit i Stefan Krukoŭski pačali daśledavać Kšemionki.
Majučy dobry dośvied, Zyhmund Šmit paśla raskopak kala vioski Krasnaje Siało ŭ 1925 hodzie kanstatavaŭ adkryćcio vialikaj kolkaści staražytnych kremniezdabyŭnych šachtaŭ. Źviestki pra niezvyčajnyja pustoty-vypracoŭki kala Krasnaha Siała mahli jašče raniej trapić da Zyhmunda Šmita ad hieolahaŭ, jakija pracavali na miascovych adorvieńniach krejdy.
Na nastupny hod archieolah zaŭziata praciahvaŭ pošuk kapalniaŭ. Vynikam jahonych daśledavańniaŭ stała adkryćcio kala tysiačy šachtavych vypracovak kremieniu, a taksama majsterniaŭ pa apracoŭcy zdabytaj syraviny. U jahonyja ruki trapili šmatlikija instrumenty, z dapamohaju jakich staražytnyja šachciory zdabyvali kremień u hłybokich šachtach.
Adnak ad samaha pačatku ich adkryćcia krasnasielskim kapalniam nie šancavała. U 1929 hodzie na 34-m hodzie žyćcia pamior Zyhmund Šmit. Kapalni, na miescy jakich niaŭmolna pašyralisia karjery pa zdabyčy krejdy, raz-poraz naviedvali archieolahi. I kali krasnasielskija šachty metadyčna burylisia dałakopami, i da ich nikomu nie było spravy, u Kšemionkach Apatoŭskich zhadany mnoju Stefan Krukoŭski pavoli z hodu ŭ hod vykuplaŭ ziamlu, kab vyratavać miascovy unikalny šachtavy kompleks dla navukovych daśledavańniaŭ.
Tym časam z krasnasielskich šachtaŭ u Varšaŭski muzej pastupali sabranyja kalekcyi znachodak ci navat unikalnyja fotazdymki. Paźniej kaštoŭny fotamateryjał zahinuŭ. Padčas vajny straciłasia taksama amal usia dakumentacyja — malunki, plany, nakidy, jakimi supravadžali svaje raskopki na Rosi archieolahi 20-30 hadoŭ. A materyjałami raskopak z Krasnaha Siała zakładvalisia vakonnyja prajomy ŭ časy bajoŭ za Varšavu. Nina Huryna, jakaja ŭ 1961 hodzie znajomiłasia z krasnasielskimi kalekcyjami ŭ Varšaŭskim archiealahičnym muzei, znachodziła ŭ skrynkach razam z kramianiovymi pryładami pustyja hilzy ad patronaŭ.
Šachtam nia ščaściła i ŭ paślavajenny čas. Miascovy cementavy zavod praciahvaŭ kapać krejdu. Pieraškodzić razbureńniu ŭnikalnaha kompleksu nichto nie sprabavaŭ, a kali b advažyŭsia, to ci zdoleŭ by.
Ašałomlenaja maštabami razbureńnia i adnačasova zachoplenaja ŭražvalnaj demanstracyjaj tahačasnaj savieckaj karjernaj techniki, Nina Huryna paźniej napiša: «Symbalična — na hetym maleńkim kavałačku ziamli jak by sutyknulisia harniaki dźviuch epoch, raździelenyja niekalkimi tysiačahodździami, — pieršyja ŭ historyi čałaviectva šachciory, uzbrojenyja tolki praściejšymi rahavymi instrumentami, jakija zatračvali vialikuju pracu i čas dla taho, kab vykapać vuzki, usiaho tolki ŭ niekalki metraŭ hłybinioj kałodziež, i sučasnyja harniaki, uzbrojenyja mahutnymi mašynami, jakija drabili za niekalki chvilin vieličeznyja masy parody».
Ninie Hurynaj i jaje kaleham-archieolaham z Sankt-Pieciarburhu, daśledujučy staražytnyja šachty na jašče nie zaniatych technikaj pustkach, prychodziłasia ŭsio čaściej sačyć za adkrytymi vypracoŭkami, kali płasty krejdy z dapamohaj ekskavataraŭ rušylisia vertykalna na poŭnuju šyryniu karjera. Tady možna było na hłybini da 15 metraŭ ubačyć razrez krejdavaj parody. «... Pierad nami na krejdavaj ścianie, jak na hihanckim pałatnie šyrynioju kala 100 m adkryłasia karcina, jakaja nie mahła nie ŭschvalavać nia tolki luboha archieolaha, ale j kožnaha, chto choć by ŭ słaboj stupieni cikavicca staražytnaj historyjaj čałaviectva. Jak tolki voka, krychu zvyknuŭšysia ź biellu, nabyło zdolnaść ułaŭlivać roźnicu pamiž čystaju krejdaju ściany i krychu bolš ciamniejšym, inšym pa struktury krejdavym druzam, pačali źjaŭlacca adna za druhoj plamy roznych abrysaŭ. Vyrazna vystupili pramyja vertykalnyja ci vyciahnutaj formy, apuščanyja z pavierchni kałodziežy šachtaŭ, pa jakich niekalki tysiačahodździaŭ tamu spuskaŭsia čałaviek uśled łancužkam kramianiovych kankrecyjaŭ, nievialikija plamy akruhłych abrysaŭ, časam pustyja, pierarezanyja karjerami padziemnyja kalidory — štreki, narešcie, bolš šyrokija plamy, jakija abaznačali kamery».
Kapalni
Žychary Krasnaha Siała i susiednich viosak jašče ź mižvajennaha času, kapajučy krejdu dla haspadarčych patrebaŭ, viedali, što ŭ krejdavych adorvieńniach traplajucca jamy, zapoŭnienyja bolš miakkim druzam. Empiryčna jany, musić, adčuvali vartaść zroblenych imi nazirańniaŭ. Byli j tyja, chto pamiataŭ raskopki archieolahaŭ 20-30 hadoŭ. Ludzi navat sprabavali pakazać miesca kolišnich vykopaŭ pavajennym daśledčykam. Dy dzie tam! Vakolicy, z pašyreńniem tutejšym zavodam karjernaj pracy, mocna źmianilisia, miescami pieratvarajučysia ŭ «błakitnyja aziory».
Aktyŭnaje navukovaje daśledavańnie šachtaŭ pačałosia ŭ 1960-yja hady. Vučonym, dla taho, ab uznavić zakinutyja i vypracavanyja ŭ staražytnaści šachty, najčaściej prychodziłasia na niejki čas stanavicca šachciorami. Zahłyblajučysia ŭ kolišnija vypracoŭki i pierabirajučy krejdavy druz, archieolahi apynalisia ŭ ciomnych i syrych padbojach, štrekach i kamerach, dzie čałaviek ledźvie moh źmiaścicca, ležačy ŭ vypracoŭkach. Na niekali miakkich, jak syraja hlina, krejdavych ścienach zachoŭvalisia ślady kapańnia staražytnymi šachciorskimi instrumentami, bačylisia pryhładžanyja vopratkaju dy zakuranyja łučynaju sutareńni...
Kremień — asnoŭny i samy nadziejny materyjał, jakim ludzi karystalisia z hłybokaj staražytnaści na praciahu mnohich tysiač hadoŭ. Jak my nia možam ujavić sabie našaje žyćcio biez metału, tak i čałaviek epochi kamienia i pačatku bronzavaha vieku nia zdoleŭ by i dnia pražyć biaz vyrabaŭ z kremieniu. Kramianiovuju syravinu možna było lohka i amal paŭsiudna znajści na razmytaj pavierchni ziamli. Ale samym plastyčnym i padatnym pry apracoŭcy byŭ kremień, jaki zalahaŭ na hłybini ŭ krejdavych płastach.
Asabliva vialikaja patreba ŭ šachtavym kremieni źjaviłasia ŭ kancy kamiennaha vieku — nealicie i paźniej, u epochu bronzy, kali ludzi imknulisia intensyŭna asvojvać lasnyja prastory, zajmajučysia vyroščvańniem akulturanych raślin i raźviadzieńniem chatnich žyviołaŭ. Kramianiovyja siakiery vialikich pamieraŭ, ciosły, siarpy stanoviacca abaviazkovymi atrybutami tahačasnaha žyćcia.
U nealicie staražytnyja žychary Eŭropy pačynajuć aktyŭnuju šachtavuju raspracoŭku kramianiovych radoviščaŭ. Na dumku Michasia Čarniaŭskaha, pieršyja šachty na Rosi, vierahodna, zakłali ŭ druhoj pałovie 3 tys. da n.e. nachodniki ź Siaredniaj Eŭropy —nasielnictva kultury šarapadobnych amfar. Pra heta śviedčać nia tolki ślady ich pasieliščaŭ, ale j reštki mohilnika, jaki letam 1971 h. byŭ vypadkova adkryty miascovym krajaznaŭcam M.Vieraciłam niedaloka ad krasnasielskich kapalniaŭ. U pachavańniach, daśledavanych Michasiom Čarniaŭskim, akramia pareštak spalenaha niabožčyka źmiaščałasia šmat kostak achviarnych žyviołaŭ, u tym liku bykoŭ. U hrudnoj kletcy adnaho z bykoŭ archieolahami adšukanyja 2 kaścianyja nakaniečniki streł, jakimi, musić, i była zabitaja žyviolina.
Paźniej, u samym kancy 3 — pieršaj pałovie 2 tys. da n.e., zdabyčaju kremienia na Rosi mahło zajmacca nasielnictva miascovaj kultury z šnuravoj kieramikaj. Raskopki i aktyŭnyja pošukavyja daśledavańni na prylehłych piasčanych pahorkach dazvolili vyjavić ślady ich pasieliščaŭ. U adnoj z šachtaŭ znojdzienaje navat pachavańnie, pakinutaje šnuravikami, pra jakoje ja ŭžo zhadvaŭ vyšej.
Kremień kapali tut i paźniej, u epochu bronzy, vierahodna, na praciahu ŭsiaho 2 tys. da n.e. va ŭsialakim razie, bolšaść radyjovuhlarodnych dat, atrymanych pa arhaničnych reštkach ź niekatorych šachtaŭ, prychodzicca na 1640-1240 h.h. da n.e...
Kala vioski Karpaŭcy i pasiołka Krasnasielski kremień — u vyhladzie doŭhich łancužkoŭ asobnych kankrecyjaŭ — fihurnych utvareńniaŭ, zalahaje na roznaj hłybini ŭ padziemnych radoviščach krejdy. Jaje toŭšča pierakrytaja źvierchu piasčana-žvirovym pokryvam. Staražytnym šachcioram, kab natrapić na kramianiovuju «žyłu», nieabchodna było prakopvać žvir, a zatym zahłyblacca ŭ krejdu.
Miakkaja krejda dobra kapałasia. Ale ŭ toj ža čas ścienki vypracavanaj šachty pad uździejańniem sonca, vady i vietru davali treščyny, sypalisia, razmyvalisia, što pahražała abvałam. Tamu hłybinia vertykalnych kałodziežaŭ vielmi redka była bolšaja za 3-5 m, a dyjametar — 1,5-1,6 m. Natrapiŭšy na łancužok kramianiovych kankrecyjaŭ, ludzi pašyrali šachtu ŭ bok praścirańnia tak nieabchodnaha im kamienia, ci inakš rabili nišu-padboj, vyšynia jakoha redka pieravyšała 1,5 m. Takich padbojaŭ mahło rabicca ŭ šachtavym kałodziežy niekalki i na roznaj vyšyni. Bakavyja adhalinavańni ad vertykalnaj šachty mahli pieratvaracca ŭ vuzkija, dyjametram kala 60 sm, padziemnyja kalidory — štreki, jakija ciahnulisia 1-2 i bolej metraŭ. Štreki źviazvali ŭ niekatorych vypadkach niekalki šachtavych vypracovak, pieratvarajučysia ŭ vialiki razhalinavany kompleks pad ziamloju.
Ale staražytnyja šachciory, razumiejučy niebiaśpiečnaść zanadta doŭhich štrekaŭ dy hłybokich padbojaŭ, imknulisia zakładvać pobač z vypracavanaju kapalniaju jašče adzin šychtavy kałodziež, praciahvajučy, takim čynam, vybirać užo znojdzienyja łancuhi kremieniu. Dziela toj ža biaśpieki zredku ludźmi pakidalisia słupy niekranutaj krejdy, jakija ŭtrymlivali vierchnija płasty parody, nie dajučy joj abvalicca.
Na tych eŭrapiejskich kapalniach, dzie kremień zalahaŭ u bolš ćviordych parodach, naprykład, u vapniakach, jak heta było ŭ Kšemionkach Apatoŭskich, vypracoŭki dasiahali značna bolšych pamieraŭ. Šachtavyja kałodziežy tut kapalisia na hłybiniu da 4-10 m. Padziemnyja halerei mahli razychodzicca ad vertykalnaha stvała da 13-15 m, časam utvarajučy vakoł jaho vypracoŭki płoščaj ŭ 400 kv.m. Adnak u kšemionkaŭskich šachcioraŭ pry hetym uźnikali prablemy z ventylacyjaju, što vymušała ich prabivać dadatkovyja adtuliny ŭ ścienkach padziemnych kalidoraŭ.
Šachciory krasnasielskich šachtaŭ, nia majučy mahčymaści paviarnucca ŭ vuzkim kalidory štreka hałavoju da vychadu, zvyčajna vybiralisia adtul paŭzkom i zadam. Pustuju parodu adhrabali, zasypajučy joju ŭžo vypracavanyja pustoty, ci padnimali navierch i skidvali ŭ staryja šachty. Archieolahi, šukajučy vuści šachtaŭ, lohka vyłučali ich pa kruhłaj formie i krejdavym druzie, jakim zasypali ŭžo niepatrebnyja vypracoŭki.
Aściarožna vybirajučy pustuju parodu z šachtaŭ, specyjalisty mahli bačyć na ścienkach ślady pracy šachciorskimi instrumentami. Miescami adbitki byli takimi vyraznymi, što pieradavali navat zazubryny spracavanych rahavych kajłaŭ. Heta značyć, što pustyja vypracoŭki adrazu ž zapaŭnialisia druzam; viecier, sonca i vada nie paśpiavali źniščyć ślady ich intensyŭnaj pracy.
Pry daśledavańni krasnasielskich šachtaŭ u naš čas było praviedziena niekalki eksperymentaŭ. Adzin ź ich tyčyŭsia padliku kolkaści zatračanaj pracy na raspracoŭku šachty. U 1964 h. z kremieniu, zdabytaha pad Krasnym Siałom, archieolahi padrychtavali nažy i siakiery, z dapamohaju jakich, pavodle staražytnaj technalohii, zmajstravali rahavyja kajły, analahičnyja tym, jakija traplalisia pry raskopkach šachty. Jaje kapaŭ dziaciuk pry dakładnaj fiksacyi času i pryjomaŭ pracy. Dla raspracoŭki kapalni hłybinioju 1,5 m i dyjametram 1,2 m zatračana 8 hadzin 15 chvilin, a padboja daŭžynioju 0,78 m — 1 hadzina 47 chvilin.
Jašče ŭ 19 st. eksperymentalnyja raboty pa vykopvańniu šacht na miescy znakamitaha kompleksu pad Sisbury pravodziŭ anhielski archieolah Ł.Foks. Pracujučy pa čarzie sa svaim naparnikam instrumentami staražytnych šachcioraŭ, jon adznačyŭ, što padziemnuju halereju praciaham 7,1 m možna vykapać za 12 hadzin bieśpierapynnaj pracy.
Eksperymenty śviedčać pra nadzvyčaj vialikija fizyčnyja zatraty, nieabchodnyja dla raspracoŭki kapalniaŭ, što ŭ pieršuju čarhu zaležała ad nizkaj efektyŭnaści tahačasnych harniackich instrumentaŭ. U krasnasielskich šachatach krejdu kapali kirkami-kajłami, a kankrecyi vykorpvali tyčkovymi kapačami. Ich rabili z adrostkaŭ i rahulistaj viaršyni rahoŭ alenia. U jakaści rydlovak dla adhrabańnia pustoj parody słužyli abrezanyja łapatki łasia.
U šachtach zachavalisia ślady draŭlanych pamostaŭ dla kremieniu, ź jakich jaho potym padnimali ŭvierch. Staražytnyja ludzi vyłazili z šachtaŭ pa apuščanym stvale dreva, ź jakoha papiarednie absiekvali hallo. Znojdzienyja ŭ vypracoŭkach kaścianyja ihołki dy prakołki navodziać na dumku ab nieabchodnaści častaha ramontu skuranych miaškoŭ, u jakich padnimali ŭvierch zdabyty ŭ šachtach kremień.
Z pahłybleńniem šachtavaha kałodzieža i raspracoŭki padbojaŭ, štrekaŭ pad ziamloju stanaviłasia ciomna. Šachty časta aśviatlalisia łučynaju, ślady ŭžyvańnia jakoj zachavalisia na ścienkach i stoli vykopaŭ, dzie možna było ŭbačyć zakuranaść, čornyja pisiahi dy dzirki, ź jakich niekali tyrčali pałajučyja treski. Dla aśviatleńnia i pravietryvańnia šachtaŭ mahli rabicca specyjalnyja adtuliny. Systema takich aśviatlalnych i ventylacyjnych dzirak adznačajecca polskimi daśledčykami na šachtach Kšemionkaŭ Apatoŭskich.
Krasnasielski kompleks uklučaje ŭ siabie nia tolki šachty pa zdabyčy kremieniu. U jahony skład uvachodzili šmatlikija majsterni pa pieršasnaj apracoŭcy zdabytaj syraviny.
Majsterni
Vykapanyja ŭ krejdzie kramianiovyja kankrecyi ŭžo ŭ samoj šachcie sartavalisia na patrebnyja i niepatrebnyja. Adabrany kremień padnimaŭsia navierch, dzie jaho apracoŭvali. Zdarałasia adnak, što ź im pačynali pracavać užo ŭ samoj šachcie, kab toj nie paśpieŭ zhubić svaje plastyčnyja jakaści. Zaadno — nia treba było ciahnuć navierch lišni ciažar.
Na miescy majsterniaŭ archieolahi znachodziać vialikuju kolkaść rasščeplenaha kremieniu, instrumenty dla jaho apracoŭki, vybrakavanyja dy vykinutyja narychtoŭki. Majstry mahli ŭładkoŭvacca ŭ pahłybleńniach starych zasypanych vypracovak ci na miescy časovych pasiołkaŭ. Majsterni-pasieliščy znojdzienyja na piasčanych pahorkach uzdoŭž Rosi.
Pasiołki-majsterni isnavali na praciahu pracy šachciorskaj ekspedycyi. Kapać šachty mieła sens tolki ŭ suchija letnija miesiacy, što i abumoŭlivała sezonnaść pasieliščaŭ, u jakich žyli narychtoŭščyki kremieniu. Krasnasielskija majsterni specyjalizavalisia na vyrabie narychtovak siakier. Kab atrymać paŭfabrykaty vysokajakasnych siakier, nieabchodna było vybrać patrebnaj formy kankrecyju i ździejśnić ceły šerah paśladoŭnych aperacyjaŭ. Technalohija apracoŭki kremieniu, udaskanalenaja za mnohija tysiačy hadoŭ, mieła adpaviednyja kulturnyja adznaki i adlustroŭvała peŭnyja etnahrafičnyja rysy. Tamu joj u archiealahičnaj litaratury nadajecca nadzvyčaj šmat uvahi.
Zdarałasia, na miescy krasnasielskich majsterniaŭ paśla nadzvyčaj karpatlivych i skurpuloznych pošukaŭ siarod mnohich tysiač adščepaŭ biełaruskim archieolaham udavałasia navat znajści adlaciełyja skoły i skłaści ź ich kankrecyi ŭ tym vyhladzie, u jakim jany trapili ŭ ruki staražytnaha majstra.
Narychtoŭka takoj vialikaj kolkaści paŭfabrykataŭ siakier dazvalała miascovamu staražytnamu nasielnictvu pastaŭlać ich na abmien u susiednija rajony, dzie nie było takoj syraviny. Aceńvajučy maštaby raspaŭsiudžvańnia kremienia z Kšemionak Apatoŭskich, polskija archieolahi pišuć, što vyraby ź jaho možna znajści ŭ radyjusie 400-500 km.
Rekanstrukcyja
čałavieka z šachty
Vypadkovaje adkryćcio čałaviečaha škileta ŭ 1962 h. u adnoj z krasnasielskich šachtaŭ — nie adzinaja znachodka takoha kštałtu. Ludzkija kości, pavodle paviedamleńnia rabočych karjera, sustrakalisia tut nie adzin raz. Ale ŭ tych vypadkach specyjalistam nie pryjšłosia ich pabačyć. Tamu zastajecca tolki zdahadvacca, ci byli hetyja pareštki jašče niekalkimi razburanymi pachavańniami ŭ šachtach, ci znachodžańnie ich — śviedčańnie niaščasnych vypadkaŭ, jakija mahli zdaracca ŭ staražytnaści.
Viadoma, naprykład, što achviarami abvałaŭ ŭ kremniezdabyŭnych kapalniach stali staražytnyja ludzi, reštki jakich znajšli na dnie dvanaccacimetrovaj šachty ŭ Śpijenie (Belhija), a taksama ŭ šachtach Strepi (Francyja) i Oburhu (Belhija). Pad Maŭeram u Aŭstryi pad płastom druzu ŭ nižniaj pałovie adnoj z kremniezdabyŭnych šachtaŭ archieolahi adkryli dva ludzkija pachavańni, kala jakich u staražytnaści byli pakładzienyja tušy kazy i alenia.
Škilet čałavieka, jaki byŭ pachavany ŭ krasnasielskaj šachcie, daśledavaŭsia biełaruskimi antrapolahami. Pavodle ich zaklučeńnia heta byŭ mužčyna 30-40 hadoŭ davoli askietyčnaha vyhladu. Vykarystoŭvajučy dobra raspracavanuju Mikałajem Hierasimavym i jahonymi vučniami metodyku ŭznaŭleńnia abličča staražytnych ludziej, antrapolah z Instytutu mastactvaznaŭstva, etnahrafii i falkloru I.Čakvin i skulptar ździejśnili plastyčnuju rekanstrukcyju hałavy pamierłaha (hł. fotazdymak). Uznavić abličča čałavieka možna pa reljefu jahonaha čerapa. Isnuje peŭnaja suviaź pamiž srukturaj miakkich tkanak tvaru i jahonaj jakasnaju pavierchniaju. Pavodle acenki specyjalistaŭ asnoŭnyja parametry čerapa krasnasielskaha čałavieka nabližajucca da antrapalahičnaha typu tahačasnaha nasielnictva Pravabiarežnaj Ukrainy i majuć pry hetym ceły šerah admietnaściaŭ.
***
Miarkujecca, što tolki kala Krasnaha Siała ŭ staražytnaści było vykapana nia mienš za 3000 šachtaŭ. Ale mnohija z krejdavych radoviščaŭ tak i zastalisia nieabśledavanymi archieolahami, bo byli źniščanyja karjernymi raspracoŭkami. Na niekatorych krejdavych radoviščach, jakija zachoŭvajucca niekranutymi, majucca realnyja perspektyvy dla adkryćcia jašče mnohich sotniaŭ staražytnych kapalniaŭ. Niahledziačy na kalasalnyja razbureńni, šachty na Rosi pavodle acenki specyjalistaŭ — adzin z najbujniejšych centraŭ masavaj kremieniezdabyčy ŭ Eŭropie. Kompleks pa-raniejšamu maje perspektyvy dla metanakiravanaha daśledavańnia na ŭzroŭni samych najnoŭšych metodyk.
U 1969 hodzie ŭ rajonie Krasnaha Siała było vyrašana stvaryć dziaržaŭny zapaviednik. A adnu ź placovak — miesca najbolšaj kancentracyi šachtaŭ — archieolahi pakinuli niečapanaju, miarkujučy, što niekali tut budzie muzej.
Tym časam u susiedniaj Polščy muzej na miescy kremniezdabyŭnaha kompleksu pad Kšemionkami Apatoŭskimi, jak i rekanstrujavanaje haradzišča Biskupin, stali miescami sapraŭdnaha pałomnictva turystaŭ z usioj Eŭropy.
P.S. Ciapier Nacyjanalnaja kamisija Biełarusi ŭ spravach UNESCO rychtuje materyjały dziela ŭłučeńnia kapalniaŭ na Rosi ŭ Śpis suśvietnaje spadčyny.
