Na ŭvachodzie vas sustrenie nadpis «Zdieś stroitsia pravosłavnyj chram. Otnositieś k etomu miestu błahohoviejno». Vy ŭsio jašče nia vierycie, što za hetaj bramkaj u studenta, jaki fatahrafavaŭ katłavan, lacieli kamiani? Što žurnalista tut zdali ŭ milicyju za toje, što vizytoŭka ŭ jaho akazałasia na łacincy («amerykanski špijon»)? Što redaktarku haradzkoj televizii abkładali maciukami? Što archieolahaŭ tut inačaj jak žydamasonami nie nazyvali? Što hramadzkamu aktyvistu, jaki pačaŭ spasyłacca na Evanhielle, adkazali: «Idzi ty sa svaim Evanhiellem»?
Voś baciuška Andrej na dnie katłavanu, u siniaj vyćviłaj majcy kałupaje čornuju plaminu ziamli. Ziamla čornaja, bo za Savietami tut byŭ nužnik. A naviersie, filazafična nazirajučy za rabotaj baciuški, stajać prychadžanie, što byli zdolnyja i na kamiani i na maciuki. Rydlovak im chapiła b, ale našto korpacca. Heta tyja ludzi, jakija kiravali źniščeńniem ładnaj častki kulturnaha słoju na mahiloŭskim zamčyščy. Mahčyma, jany i fundatary, tamu majuć dastatkova aŭtarytetu, kab ukazvać baciušku, kali pačnie miryć baki supraćstajańnia, jaho miesca — «a chto ty nam takoj?!»
Hetaja historyja pačałasia ŭ 2002 h. Mahiloŭskaja japarchija atrymała dazvoł pabudavać u centralnym haradzkim parku chram pakutnikam i voinam, što zahinuli za ajčynu ŭ XX st. Mahiloŭski archieolah, doktar navuk Ihar Marzaluk vioŭ raskopki na mierkavanym miescy zabudovy — pa perymetry, vyznačanym u prajekcie. Ciaham tych ža hadoŭ chadzili čutki pra niezadavolenaść vysokaha haradzkoha načalstva idejaj mieć zamiest centralnaha parku chram. Pry tym, što ambitny prajekt pabudovy samaha vysokaha ŭ krainie pravasłaŭnaha chramu ŭ inšym rajonie horadu tak i nie zaviaršyŭsia. Paśla hučnych znachodak sp.Marzaluka na zamčyščy, jakija na stahodździe pavialičyli ŭzrost horadu, stała hulać čutka pra tajamničuju inicyjatyvu zamiežnych fundataraŭ pabudavać na zamčyščy zamiest chramu muzej žyvoj archiealohii z restaracyjaj zaadno.
Nia dziŭna, što niekalki tydniaŭ tamu prychadžanie aktyvizavalisia i sabrali 13 tysiač podpisaŭ za toje, kab pabudavać na zamčyščy ŭsio ž taki chram. A kali na abłasnoj televizii akruhlili kolkaść podpisaŭ da dziesiaci tysiač, prychadžanie telefanavali redaktaram i vinavacili ich u žydamasonskaj zmovie.
19 červienia kala parku, pabačyli mašyny, jakija vyvozili z terytoryi zamčyšča ziamlu. Nie papiaredziŭšy anikoha, biez nahladu archieolahaŭ, prychod chramu pačaŭ kapać katłavan pad budaŭnictva. Jaho perymetar byŭ značna bolšy za toj, što raniej daśledavali archieolahi. Tony ziamli z kulturnym słojem vyvozilisia prosta na śmietnik da Dniapra. Pra tanalnaść razmoŭ prychadžanaŭ z hramadzkimi aktyvistami možna mierkavać pa pieršym abzacy. Pryjechała televizija, I.Marzaluk paviedamiŭ pra zdareńnie ŭ Minkult, harvykankam, u prakuraturu. Raboty spynilisia. Da zaŭtra.
U nastupnyja dni raboty vialisia z takim raźlikam, kab sustreć minimum supracivu. Budaŭniki ščyravali da nočy. Na treci dzień katłavan zaviaršyli, na čaćvierty pa perymetry, jaki achapiŭ ledź nia dźvie traciny parku, źjavilisia jaminy dla słupoŭ aharodžy. Kapali ich viečaram, znoŭ ža, biez nahladu archieolahaŭ.
Ścieny katłavanu — zaraz jon hłybinioj ad 4,5 da 6 metraŭ — pakazvajuć archieolaham, jakuju kaštoŭnaść jany zhubili. Rysy kulturnaha słoju akreślivajuć miažu samaha staroha haradzišča, zaśviedčyŭšy, što ŭžo ŭ X—XI st. jano mieła ŭmacavany vał i roŭ. Dahetul navukoŭcy viedali tolki abrysy paźniejšaj, nasypanaj u pačatku XVI st. placoŭki pad zamak. Daśledavanyja narmalna, hetyja vał i roŭ dali b najkaštoŭniejšuju infarmacyju. A pakul pryjdziecca zadavolicca kavałkami kieramiki, vykałupanymi sa ścien katłavanu. Jašče archieolaham zastajecca spadziavacca, što jany inšymi raskopami, pobač z budoŭlaj, namacajuć tyja vał, roŭ, a mo i pasad, i heta aŭtamatyčna paćvierdzić, što Mahiloŭ byŭ horadam na 200, 300 hadoŭ raniej za 1267 h. Dla Mahilova heta aznačaje i toje, što jon narešcie ŭpišacca ŭ standartnuju schiemu ŭźniknieńnia haradoŭ na biełaruskich ziemlach. Dahetul jon byŭ paradaksalna «maładym».
Ale katłavan hatovy, ziamla na śmietniku, i ŭ niadzielu adbyłosia pieršaja słužba na miescy novaha chramu. U adroźnieńnie ad «restaŭracyj» i budoŭlaŭ u Horadni, Miensku, Viciebsku, u Mahilovie ŭsio adbyłosia chutka, niezvarotna, i bieź nijakaj inicyjatyvy ŭładaŭ. Patreby j nie było — peŭna, specyfičny status pravasłaŭnaj carkvy ŭ Biełarusi dazvalaje niekatorym jaje adeptam raźbiracca z kulturnymi kaštoŭnaściami samastojna.
Ciapier Ihar Marzaluk robić na volnaj pakul terytoryi parku nakidy nastupnych raskopak i amal štodnia z pamočnikami pierabiraje horki ziamli, vyviezienaj na śmietnik. Heta placoŭka płoščaj u futbolnaje pole, kab daśledavać jaje ŭsiu, nia chopić i hodu. Dyj jaki sens — znachodki majuć najbolšuju karyść u svaich kulturnych słajach. Ale rabota idzie — chto viedaje, što za kaštoŭnaść vykinuli na śmietnik ciemrašały.
