Я сачу за праявамі жыцьця. Мне цікавыя таямнічыя памяткі здавёншчыны, што зажылі сёньня сваім жыцьцём новым. Я жыву ў плыні новае культуры, супраціўляючыся ці нырцуючы ў яе. З пункту гледжаньня культуроляга, ня гэтак істотна, на падставе (суме) якіх характарыстыкаў будуецца ўсьведамленьне этнічнае тоеснасьці. У якасьці прыкладаў, што розьняць адзін народ ад іншага, могуць быць розныя характарыстыкі: мова і гаворка, каштоўнасьці й прымхі, вера ці зьнявераньне, міты пра паходжаньне, расавая прыналежнасьць, музычная культура альбо асаблівасьці прыродна-кліматычных умоваў… І ўяўленьне пра Радзіму, у рэшце рэшт. Варта тут параўнаць хоць эскімосаў, мікранэзійцаў, расейцаў, літоўцаў ці нас. Рэестар гэткіх характарыстыкаў можна доўжыць да бясконцасьці, ажно да формы шнобэля альбо тату.
Новая нацыя
Беларуская ідэнтычнасьць складаецца з тысячаў характарыстык, гістарычных і натуральных перадумоваў. Але за апошнія гадоў дваццаць беларусы моцна зьмяніліся. То бок беларусы, у сучасным сэнсе, у сучасных межах, зь цяперашнім адміністрацыйным падзелам ды г.д., а не «ліцьвіны», «белоруссы Смоленской губернии» ці «jakie mile wiesniaki», і, нават, не беларусы 1970-х! Так, скласьціся нашая «ўстойлівая група» не магла бяз тысячы гадоў папярэдняе гісторыі. Але апошняя чвэрць стагодзьдзя зьмяніла беларусаў амаль непазнавальна. Сярод іншага — сьцёртая амаль розьніца паміж Захадам і Ўсходам, вырасла ўласная інтэлігенцыя, разваліўся калгасны лад, які ўспрымаўся адназначна пазытыўна, зьявілася рэлігійнае жыцьцё…
А ад беларускае ідэнтычнасьці 1907 году нас аддзяляе ўжо «смуга стагодзьдзяў», што засьціць нам рэальныя ўяўленьні пра нашых дзядоў-прадзедаў ды пра нас жа саміх. З нашае новае ідэнтычнасьці выпалі вялікія часткі нацыянальнае традыцыі. Напрыклад, уяўленьні пра прыроду, разам з «народным календаром» і «народнымі прыкметамі». Альбо пра пільную патрэбу ў адукацыі, якой трызьнілі беларусы на пачатку ХХ ст., за якое іх пераканалі, што цудоўна можна пражыць і безь яе. Абыякавы беларус ужо не лісьлівіць перад польскасьцю ці расейшчынай, але ўмудрыўся забыцца на сваё ўласнае з хуткасьцю ў паўпакаленьня. Ня маючы цяпер комплексаў перад суседзямі, ён ня мае нічога ўласнага, каб бараніць. Нішто не дае гэтулькі спажывы для развагаў пра цяперашнюю ідэнтычнасьць, што лепіцца літаральна на нашых вачах, як сьвяты… А перадусім — Каляды. Напрыклад, мяркуючы па колькасьці кардонак з?пад піцы, што валяліся па дварах, можна падумаць, што гэта і ёсьць нацыянальная страва.
Засталося толькі спакаваць цацкі й павыкідаць ялінкі. Некалі жывыя й зялёныя, духмяныя й колкія, яны давалі прытулак казюркам і птахам. Нягеглым нічыйным хлудам валяюцца яны цяпер па кутах бэтонных двароў. Гэта, бадай, адна з самых неэтычных і нелягічных практыкаў, што мы запазычылі з савецкіх часоў.
Поп?супольнасьць
Дарэчы, адтуль жа, з савецкай перабудовы, мы перанялі й кітайскі каляндар. Спачатку гэта было забаваю, знаёмствам з чужымі й незразумелымі традыцыямі. А сёньня бадай кожны ведае, ці ён Дракон ці Вогненная Сьвіньня, ды ў чым і з чым мусім сустракаць кітайскія гады з гадамі. Пры гэтым цьмяна ўяўляючы нават зьмест Бібліі. Колькі вы, асабіста, ведаеце людзей, што трывалі шчыры вялікі пост да 7 студзеня? Вось жа гэтая колькасьць і ёсьць рэальнай колькасьцю праваслаўных у нашай краіне…
Але тут цікавей далей — сярод беларусаў атэістаў і таго менш! Большасьць нашага народу хутчэй агностыкі, якія, пры тым, з забабоннай дабравейнасьцю ставяцца да царкоўных абрадаў, сэнсу якіх не разумеюць… На ўсялякі выпадак. Пры гэтым я на ўласныя вочы бачыў мноства людзей, якія абсалютна шчыра й палымяна моляцца камяням, крыніцам, дрэвам…
А якая можа быць, у прынцыпе, культурніцкая хрысьціянская ідэнтычнасьць, калі 99 % не спасьціглі Пісаньня, ня ведаюць гісторыі царквы, царкоўнага календара, НЕ АБЦЯЖАРВАЮЦЬ СЯБЕ высілкамі духоўнымі, мінімальнай вучобаю, пагатоў, абавязковымі практыкамі? Але як можна вымераць, ці чалавек ёсьць хрысьціянінам? Калі ён ня ведае Сьвятога Пісаньня, гісторыі царквы, сэмантыкі абрадаў, ня ходзіць да прычасьця, не бярэ ўдзелу ў жыцьці супольнасьці? А на Вадохрышча было ня ўбіцца ў цэрквы! Чэргі па ваду парасьцягваліся на кілямэтры! Праз тое толькі, што ён па ваду ў царкву чаргу адстаяў, ён ужо хрысьціянін? На месца ўсяго гэтага прыходзіць цемрашальства, забабоннасьць, сумнеўныя апокрыфы з танных газэтак, хірамантыя й фізіягноміка, кітайскі каляндар і гараскопы…
Этнічная ідэнтычнасьць ёсьць найбольш даступнаю формаю сацыяльнае ідэнтычнасьці, як гэта ні парадаксальна, менавіта ў нашай краіне. Атаясаміць сябе з «народам» для бальшыні беларусаў зусім не складана, бо акурат савецкая пашпартная сыстэма стварыла з панятку «нацыянальнасьць» расавую катэгорыю, якую можна вызначыць па этнічных генах, перадусім, па бацькавых, замест nationalite, што ў бальшыні эўрапейцаў азначае ўласна грамадзянства. Адпаведна, замест бадзёрага адказу — sovietique!, як мяне вучылі ў школе на ўроках францускае, беларусы, габрэі, татары, палякі, давалі свае адказы. Цікавым тут ёсьць няўхільнае зьмяншэньне адсотку нацыянальных мяншыняў у сучаснай Беларусі. Бо прадстаўнікі іншых нетутэйшых этнасаў, якія акурат і атаясамлівалі сябе з sovietique ці, найчасьцей, з «русскими», і меней за ўсё думалі пра сутнасьць пятага пункту ў савецкай чырванаскурай кніжыцы, з той жа лёгкасьцю прымаюць новыя правілы гульні, становячыся «беларусамі»… Цяпер палітонім «грамадзянства РБ» становіцца вызначальным фактарам для бальшыні з нас. Тут нам шмат лягчэй, чым расейцам ці літоўцам, бо нацыянальныя мяншыні ў нас не аўтахтонныя, нідзе не складаюць кампактнае бальшыні ды культурныя іх адрозьненьні ад нас былі амаль сьцёртыя за савецкім часам. А цяпер яны сьціраюцца яшчэ хутчэй. Беларуская нацыя становіцца ўсё больш гамагеннаю, маналітнаю, паводле звычак, стаўленьня да дзяржаўнасьці, да ўласна культуры, урэшце.
Былыя аднаасобнікі сьцяной за калгасы
Азірнемся й убачым, што беларусы сёньняшнія ўжо даўно ня маюць тых перажываньняў, што яшчэ чвэрць стагодзьдзя таму вызначалі наш сацыяльна-культурны клімат. Калі раней у гарадах розьніца паміж гарадзкімі й новапрыбылым вяскоўцамі (якіх за вочы і ў вочы называлі «крэстамі») выклікала да жыцьця шматлікія псыхалягічныя канфлікты, то цяпер яна стала амаль незаўважнаю. Роўна, як незаўважнаю сталася розьніца паміж насельніцтвам заходніх і ўсходніх раёнаў. Бо за апошнія пару тузінаў гадоў адышло пакаленьне заходніх беларусаў, носьбітаў несавецкае працоўнае этыкі, сацыяльнае й рэлігійнае культуры. Зь іншага боку, прыхільнасьць да калгаснага ладу сёньня больш характэрная там, дзе былі й засталіся калгасы-мільянэры, то бок на Заходняй Беларусі. Разам з тым, і канфэсійная сытуацыя становіцца стабільнаю й больш-менш аднастайнаю на большай частцы Беларусі.
Гэтак складаецца, што цяперашняя беларуская нацыя мае мізэрны набор бясспрэчных традыцыяў і ня мае ранейшай карціны сьвету, шмат элемэнтаў нашае традыцыйнае культуры і рэгіянальных і субэтнічных адрозьненьняў размываецца — уніфікуюцца гаспадарчая дзейнасьць, жыльлё, ежа, сама культура. Паводзіны й матывацыі продкаў ужо не разглядаюцца як эталён, для беларусаў мадэльлю паводзінаў становяцца паводзіны іхных сучасьнікаў. Ня продкі, мітычныя й рэальныя, не дзяды?бабкі, нават не бацькі, а самі людзі вызначаюць адказы на сутнасныя пытаньні быцьця. І старэйшыя ўжо ня бачаць у жыцьці маладзейшых паўтору ўласнага жыцьцёвага досьведу.
Адна з прычынаў росту нацыянальнае самасьвядомасьці й пакутлівых пошукаў уласнае ідэнтычнасьці — пошук арыенціраў і стабільнасьці ў зьменлівым і перанасычаным інфармацыяй сьвеце. А зь іншага боку, беларусы апынуліся сам?насам з новымі міжнацыянальнымі кантактамі, што празь міграцыі, турызм, працу, становяцца ўсё больш важнымі. І, пэўна, яшчэ важней — рост у геамэтрычнай прагрэсіі масавых камунікацыяў. Перадусім, інтэрнэту. Несупынныя кантакты і празь яго гэтаксама актуалізуюць нашую новую ідэнтычнасьць, у штодзённым параўнаньні, празь якое можна яшчэ больш кантрасна вызначыць уласную нацыянальнасьць, як нешта выключнае й апрычонае.
Парадаксальнае адраджэньне
Імклівы рост этнічнае ідэнтычнасьці беларусаў ад 1980-х гг. напачатку нават выглядаў парадоксам. Бо адбываўся паралельна з нарастаючай уніфікацыяй духоўнае й матэрыяльнае культуры ў СССР. Амаль паўсюдна ў Беларусі, напрадвесьні перабудовы, акрэсьлілася цікавасьць да «каранёў», да помнікаў даўніны, да фальклёру й нацыянальнае гісторыі. Рабіліся спробы рэанімаваць старасьвецкія абрады й сьвяты, нават увесьці ў «абшчапіт» стравы нацыянальнае кухні. У прафэсійнай культуры выкшталтавалася цэлая «фальклёрная» плынь, пачаліся пошукі «загадкавай душы народу». Шмат у чым таму спрыяла блізкасьць Балтыі й Украіны, дзе гэтыя працэсы былі яшчэ больш відавочнымі. Дыялектыка заключалася ў тым, што, памнажаючы культурны прадукт у нацыянальных формах, камуністычныя ўлады не адказалі на выклік часу пра «сацыялістычны зьмест». Нават усесаюзнае чэмпіёнства менскага (кіеўскага, тбіліскага) «Дынама» ўспрымалася як нацыянальны трыюмф. І гэтая колькасьць, нават эрзацнага й павярхоўнага, прадукту, урэшце, перарастала ў якасьць. Умацаваньне этнічнае ідэнтычнасьці й усьведамленьне сваёй выключнасьці.
Прытым, напрыканцы існаваньня СССР у беларусаў этнічная ідэнтыфікацыя была куды больш выразнай, чым, напрыклад, у расейцаў. Гэтак, згодна з вынікамі этна-сацыялягічных дасьледаваньняў, праведзеных у 1988 годзе, блізу 25 % пашпартных расейцаў ня здолелі адказаць, на чым палягае іхная этнічная роднасьць, апроч «пятае графы» ў чырвоным пашпарце. Ня маю пэўнасьці, што сёньня сытуацыя істотна розьніцца, калі мець наўвеце этнічную еднасьць расейцаў, напрыклад, Латвіі, Казахстану й Сахаліна… Леташнія этнічныя закалоты ў Францыі альбо ў Бэльгіі сьведчаць, што падобныя праблемы нікуды ня дзенуцца ў агляднай пэрспэктыве. То бок пошукі ўласнае ідэнтычнасьці, уласнага «мы» для розных народаў — адна з самых актуальных праблемаў культуры й палітыкі. Відавочна, што ўсьведамленьне сваёй прыналежнасьці да пэўнага народу, пошукі яго асаблівасьцяў, маюць вялізарную значнасьць для стасункаў між людзьмі і паміж іхнымі групамі, але, перадусім, і для самаацэнкі чалавека.
Бясспрэчна, што важным чыньнікам росту нацыянальнае самасьвядомасьці ў 1980-я гады стала абвастрэньне ў гіерархіі СССР унутрыапаратных, унутрыпартыйных супярэчнасьцяў. Балазе, да таго часу этнічныя беларусы пачалі складаць абсалютную большасьць ва ўладных структурах БССР. Роўна, як і ў культуры й навуцы. Зрэшты, й адукацыю бальшыня адмыслоўцаў атрымлівала ўжо ў сваім краі. То бок на мяжы 1970—1980-х гадоў этнічна беларуская эліта запанавала тут, авалодаўшы спачатку адміністратыўнымі рэсурсамі, а затым і мэханізмамі ідэйных уплываў. На фоне абвастрэньня палітычнае й эканамічнае канкурэнцыі розных тэрытарыяльных утварэньняў у самой імпэрыі да жыцьця было пакліканае ўнутрыэтнічнае ўзаемадзеяньне, нягледзячы на нібы татальную ўніфікацыю матэрыяльнае й духовае культуры. Апатэозам нацыянальнага пачуцьця сталася бурапеннае сьвяткаваньне 100?годзьдзя народзінаў Янкі Купалы й Якуба Коласа, калі ў нас толькі сьляпы й глухі пра тое ня ведаў. Вялікія посьпехі на савецкай эстрадзе беларускіх выступоўцаў надавалі аптымізму ўсім беларусам, мацуючы тую, новую, нязнаную ідэнтычнасьць. Выцягнутыя з фальклёрных рэгіянальных крыніцаў песьні станавіліся агульнанацыянальнымі шлягерамі ў рок-н-рольнай аранжыроўцы… У застольнай аранжыроўцы.
Выцесьнены Чарнобыль
І, вядома, Чарнобыль, які дзіўным чынам супаў з Тысячагодзьдзем хросту Русі й пачаткам рэлігійнае талеранцыі… За дваццаць з гакам гадоў, пасьля нечуванага ўсплёску моды на рэлігію, мы бачым, што беларусы па-ранейшаму ставяцца да пытаньняў веры ў лепшым выпадку «фальклёрна» (паводле вызначэньня мітрапаліта Смаленскага й Калінінградзкага Кірылы). Красамоўным прыкладам рэальнага стаўленьня да праваслаўнае традыцыі ў нашай краіне, што некаторыя ўпарта працягваюць называць «праваслаўнай» — бурапенныя калядныя сьвяты ад 25 сьнежня, з шалёным (у межах ўяўленьняў і адукацыі) застольлем у навагоднюю ноч і праглядам зусім няпосных тэлеперадачаў. Так, парафія маладзее. Але, збольшага, за кошт натуральнага сыходу старое парафіі. І колькасьць вернікаў застаецца стабільнай. Калі пералічыць колькасьць парафіянаў у суадносінах з бальшынёй народу, то іхны адсотак апынецца блізкім да статыстычнае памылкі. Адпаведна, за два дзясяткі гадоў мы ўжо можам пераканацца, што й «хрысьціянскія вартасьці» ня ёсьць чыньнікам нашае новае ідэнтычнасьці. Пагатоў, гэтага ня можа адбыцца й праз пярэсты канфэсійны склад.
Яшчэ большым парадоксам стала поўная індыфэрэнтнасьць да пытаньняў экалёгіі. Той магутны ўздым экалягічных рухаў, што быў ускалыхнуў беларускае грамадзтва пасьля Чарнобылю, сышоў на нішто. У пясок. У дадзеным выпадку я канстатую вельмі выразную прыкмету нашае ідэнтычнасьці: беларусы ў сваёй бальшыні людзі безадказныя й легкадумныя… Пасьля апакаліптычнае карціны ў чарнобыльскіх раёнах, намаляванай тутэйшымі й усесаюзнымі СМІ, СЫХОДУ не адбылося! Мала хто ня кінуўся зь дзецьмі на руках прэч з радыяцыйнага пекла! Нешта памітусіліся ўлады (!), кагосьці перамясьцілі, бальшыня павярталася і… канец. Гэтак жа, як і сёньня, большасьць хоча верыць, што ўсё ў парадку. І ў калячарнобыльскіх раёнах і пад Наваполацкам, Бабруйскам, Сьветлагорскам і г.д. І чарнобыльская трагедыя, адыграўшы вялізарную ролю ў справе кансалідацыі нацыі (на супрацьпастаўленьні «мы» (пацярпелыя беларусы) і «яны» (непацярпелыя савецкія народы)), насуперак усім сурокам і прагнозам, амаль цалкам выпалі з комплексу цяперашняе беларускае ідэнтычнасьці.
Але беларусы, тым ня меней, усё больш выразна дыфэрэнцыююць сябе сярод іншых. Бо беларускасьць, часам эфэмэрная ці ірацыянальная (калі вядзецца, напрыклад, пра дэмакратычныя каштоўнасьці ці свабоду рынку) усё ж выконвае свае важныя функцыі:
1) дазваляе арыентавацца ў навакольным сьвеце, даючы спарадкаваную (часам скажоную) інфармацыю;
2) перадвызначае агульныя, падставовыя вартасьці (прырода—чалавек—дзяржава, продкі—нашчадкі ды г.д.);
3) бароніць, адказваючы за сацыяльнае й псыхалягічнае самапачуцьцё («у нас — гэтак, а там — так», «нашы перамаглі» ды г.д. ).
Значнасьць і роля прыкметаў ідэнтычнасьці ва ўспрыманьні людзей з тае ці ін¬шае этнічнае супольнасьці мяняюцца ў залежнасьці ад канкрэтнай гістарычнай сытуацыі. Напрыклад, ад ступені кансалідацыі этнасу, ад ступені ягонае суб’ектнасьці, ад спэцыфікі этнічнага атачэньня. У савецкі час, напрыклад, нікому б у галаву не прыйшло «легалізаваць» трасянку й лузэрскую стылістыку. Спачатку гэта стала апраўданым прыёмам для сатырычных скетчаў «Сашы і Сірожы», а цяпер — магістральны кірунак афіцыйнае поп?культуры РБ.
Прыкметныя этнічныя дыфэрэнцыяцыі амаль заўжды адлюстроўваюць пэўную аб’ектыўную рэальнасьць, часьцей за ўсё элемэнты духоўнае культуры. Але гэтае адлюстраваньне можа быць адэкватным альбо не. А часьцяком і несапраўдным.
Канец вёскі
Гэтак, у часы СССР добра зацьвікавалі ў савецкія галовы міт пра беларусаў-бульбаедаў, якія маюць па-над 1000 страваў з «другога хлеба». Але гледзячы на кардонкі з-пад піцаў, якімі пасьля апошніх сьвятаў засьмечаныя двары, я перакананы ў іншым. Цяпер беларусы ўжываюць традыцыйныя стравы паводле хатніх рэцэптаў толькі як выключэньне. Беларускімі стравамі сталі макарона, пельмені ды, для маладзёнаў, піцы. Нашыя кухары/гаспадыні ўсё часьцей аддаюць перавагу nouvelle cuisine. А як часта спажываюць, напрыклад, якую банальную колісь бабку з грыбамі ці шкваркамі, кожны з нас ведае сам.
Агульнасьць паходжаньня ўсіх адзінак этнасу — гэта таксама прыгожы міт; альбо з адной і той самай тэрыторыяй таксама могуць асацыяваць сябе некалькі народаў. Ня выкрасьліш, як ні хаці, напрыклад, польскасьці з Гарадзеншчыны альбо габрэйскай спадчыны з нашае гарадзкое культуры. А для беларускіх татараў Беларусь — адзіная радзіма. Са свайго досьведу ведаю багата людзей рознага паходжаньня, што сталіся беларускімі патрыётамі.
Разам з тым, бальшыня нашых традыцыйных элемэнтаў народнай пабытовай культуры за апошнія 30—40 гадоў зьнікла з рэчаіснасьці, перамясьціўшыся ў лепшым выпадку ў музэі. У непапулярныя, трэба зазначыць, музэі. Туды ж перамясьціць даўно пара і «вёску», як зьяву, як вялізарны міт ХІХ — пачатку ХХ ст. Большасьць нашых паваенных, пасьлячарнобыльскіх, постсавецкіх вёсак пераўтварыліся ў «аграгарадкі» задоўга да таго, як гэтае слова знайшлося на языку сёньняшніх прапагандыстаў. Скрыні з сылікатнае цэглы й шыфэру, што выстаўленыя ўздоўж асфальтавае дарогі ад шашы да калгаснае фэрмы, з жалезным крыжам на павароце, звараным з стандартных трубаў — наша ўжо ня новая зьява. Ад Сапоцкіна да Лельчыцаў!
Што яшчэ засталося? Нацыянальная мова, страчаная большасьцю беларусаў, тым ня меней, па-ранейшаму, успрымаецца як сымбаль адзінства. Толькі як сымбаль… Для бальшыні яна ўжо нават і ня «матчына», а хіба «бабчына»… Тым ня меней, роля гэтага сымбалю для беларусаў калясальная! У 1999 годзе, паводле перапісу, 85,6 % прызналі роднаю моваю толькі беларускую, а зь іх — 3 млн 683 тысячы сказалі, што нібы карыстаюцца ёю ў паўсядзённым жыцьці!..
То бок этнічная супольнасьць — гэта, перадусім, агульнасьць уяўленьняў пра нейкія прыкметы, а не сама па сабе рэчаісная культурная апрычонасьць. То бок можна вызначыць, што беларусы — гэта ўстойлівая ў сваім існаваньні група людзей, што склалася цягам апошніх двух з гакам дзесяцігодзьдзяў, якія ўсьведамляюць сябе яе складнікамі на падставе самых розных, часьцяком выпадковых (наяўнасьць калярытнага ПП РБ) прыкметаў, што ўспрымаюцца імі як этнавызначальныя. На Вадохрышча было ня ўбіцца ў цэрквы. А пасьля людзі з плястыкавымі бутэлькамі штурмавалі транспарт. Не было столькі людзей у храмах ані на апошні Вялікдзень, ані на Раство Хрыстовае. У гэтым і тоіцца сакрэт дзьвюхдушнага беларускага характару, забабоннасьці й стаўленьня да веры. Беларусы ў сваёй большасьці па-ранейшаму ня вераць у Бога, але хочуць атрымаць на халяву жывое гаючае вады. На ўсялякі выпадак.
