1. Praŭda
Viestku pra pierachod «Našaj Nivy» na «školny» pravapis sustreŭ z supiarečlivymi emocyjami. I voś čamu. Z adnaho boku, miarkuju, što peŭny pazityŭny efiekt (pašyreńnie aŭdytoryi) hetym krokam moža być dasiahnuty. Sapraŭdy, jak adznačajecca ŭ redaktarskaj zaciemcy, «psichałahičny barjer abmiažoŭvaŭ aŭdytoryju» haziety.
Samy hety fakt źmieny pravapisu na peŭny čas pryciahnie ŭvahu da vydańnia z roznych bakoŭ (adrazu adznaču, što nie liču vyčyn «našaniŭcaŭ» «ani kanjunkturnym, ani pradyktavanym emocyjami», a — vyklučna dbańniem pašyreńnie «koła aktyŭnych nośbitaŭ biełaruskaj kultury» i Movu).
Ź inšaha boku, na maju dumku, «Naša Niva» (a razam ź joj i šmatlikija inšyja nośbity biełaruskaj kultury) robić pamyłku, kidajučysia z skrajnaści ŭ skrajnaść, nie žadajučy pryznavać najaŭnaść siaredzinnaha (kampramisnaha) varyjantu. Ale pierš jak vykłaści svajo bačańnie prablemy, kolki słoŭ pra ŭłasnyja «stasunki» z roznymi varyjantami pravapisu, to bok pra asabisty vybar adnaho ź ich.
Upieršyniu z «taraškievicaj» ja sutyknuŭsia kłasie ŭ 11-m, kali nastaŭnik biełaruskaj daŭ pačytać «Ścianu» Bykava. Pamiataju, jak maje baćki tady admoŭna vykazvalisia suprać kłasičnaha pravapisu, maŭlaŭ, tłumiać ludziam hałovy, u takoha pravapisu niama pierśpiektyvaŭ siarod paspalitaha ludu.
Navučajučysia na fiłfaku (1998 — 2003 hh.), pieršyja try kursy karystaŭsia «narkamaŭkaj» (darečy, Aleś Razanaŭ prapanuje taki, jak na mianie, simpatyčniejšy varyjant hetaha słova: «narmavanka»). Vydańni z «taraškievicaj» traplalisia mnie sparadyčna j vyklikali, pa ščyraści, bolej niehatyvu, čymsia pazityvu.
Najpierš — praź niazvykłaść da fanietyki słovaŭ inšaziemnaha pachodžańnia kštałtu «klasa, klub, filazofija, pazycyja, režyser, perspektyva, Eŭropa, artahrafija» j da t. p. Paśla, paznajomiŭšysia z supołkaj ludziej, što vyznavali «taraškievicu», pačaŭ i sam karystacca joj.
Voś ža, u žyvoj havorcy ja byŭ zmušany, vobrazna kažučy, pierastupać praź siabie, kali sprava tyčyłasia, skažam, łacinizmaŭ (ź miakkim [ł]) albo «filalohijaŭ», «praspektaŭ» dy inšych «režyseraŭ». Peŭny čas, u zaležnaści ad surazmoŭcy, ja abiraŭ tuju (skažam, kab nie vyhladać «saŭkom» — «taraškievickuju») ci inšuju słovaformu.
Užo tady mnie stała vidavočnym, što «taraškievica» — bolej za varyjant pravapisu. Procipastaŭleńnie «narkamaŭki» j «taraškievicy» — bolej za prablemu vybaru pravapisaŭ. Bo ich adroznaść prajaŭlajecca na roznych uzroŭniach movy — i hramatyčnym (naprykład, u rodzie albo sistemie skłanieńnia nazoŭnikaŭ), i, viadoma, fanietyčnym. «Taraškievica» — heta inšy varyjant movy. Patłumaču dla tych, chto, raptam, nia ŭ kursie.
Sprava nia tolki ŭ spraščeńni fanietyčnaha pryncypu, što prynieśli reformy 1933 i 1957 hadoŭ (asablivaściach pieradačy asimilacyjnaj miakkaści śviściačych dy pieršaha składu pierad naciskam). Naprykład, słovy «źvier», «śnieh», «ź vieraju», «biaź viery» — jakim by pravapisam nie pisalisia hučaćmuć adnolkava. U hetych i padobnych prykładach z asimilacyjaj dy akańniem adroźnieńnie napraŭdu vyklučna arfahrafičnaje. Leksiemy ž kštałtu «klasa, filazofija, artahrafija» i inš., što pryvodzilisia vyšej, ujaŭlajuć ź siabie zusim inšyja słovaformy.
Pa maim absalutnym pierakanańni (prykłady buduć nižej), nia miakkija znaki dy pieradača pieršaha składu pierad naciskam stvarajuć «psichałahičny (ci «psychalahičny») barjer» dla tych, čyjo vyvučeńnie biełaruskaj abmiažoŭvajecca škołaj, a pieradusim słovaŭtvareńnie zapazyčanaj leksiki (a mienavita: łacinizmy ź miakkim [ł], śviściačyja u pazicyjach pierad [i], dyfierencyjacyja hukaŭ [f] i [t], pieradača ŭłasnych imionaŭ i inš.). Tut i ŭ samich adeptaŭ «taraškievicy» poŭna supiarečlivych pohladaŭ...
Biassprečna, redakcyja «Našaj Nivy» maje racyju, kažučy pra zvužeńnie čytackaj aŭdytoryi praz «taraškievicu». Niapraŭda zaklučajecca ŭ tezie pra toje, što «pravapisaŭ dva», bo nasamreč ich... jak minimum try.
2. Niapraŭda
Na čaćviertym kursie mnie trapiŭsia pieršy numar časopisu «Dziejasłoŭ», drukavany siaredzinnym miž «narkamaŭkaj» i «taraškievicaj» varyjantam, jaki siońnia časam nazyvajuć «dziejasłovicaj».
«Dziejasłovica» realizoŭvaje pieradaču asablivaściej biełaruskaha vymaŭleńnia (fanietyčnaha pryncypu, jaki viadomy pad słohanam «jak čujecca, tak i pišacca») na asnovie normaŭ aficyjnaha varyjantu movy. Adroźnieńnie «dziejasłovicy» ad «narkamaŭki» ŭ asnoŭnym adbyvajecca na arfahrafičnym uzroŭni — h. zn. u abodvuch varyjantach adzin i toj ža tekst čytajecca adnolkava. Vyniatak — kančatki nazoŭnikaŭ II skłanieńnia ŭ rodnym skłonie, a taksama poŭnyja kančatki ŭ formach rodnaha skłonu množnaha liku, nakštałt «zadačaŭ, paemaŭ, pazicyjaŭ i h.d.», što naśleduje pryncypy kłasičnaha pravapisu).
Niedachop «dziejasłovicy» pieradusim u niepaśladoŭnaj pieradačy asimilacyjnaj miakkaści śviściačych (u prynazonikach jana nie pieradajecca), pra što ja skazaŭ redaktaru padčas adnoj ź pieršych sustrečaŭ. Ale hety niedachop lohka vypraŭlalny. U astatnim ža z taho momantu, jak ja pabačyŭ «dziejasłovicu», zrazumieŭ, što hety pravapis — «moj» (i nia z pryncypu «kožny kulik na svaim poli vialik»).
Ciapier jašče pra psichałahičny barjer. Na zaniatkach biełaruskaj ja (pavodle prahramy) raspaviadaju studentam adnoj techničnaj VNU, dzie vykładaju, pra kłasičny pravapis, reformu 1933 h. i tyja spraščeńni fanietyčnaha pryncypu, što jana vyklikała (nie čapajučy prablemy zapazyčańniaŭ).
Za dva z pałovaj hady vykładańnia mahu zapeŭnić:
99 adsotkaŭ (a mnie pieravažna traplalisia śpiecyjalnaści ź vialikim prachodnym bałam) nia viedajuć nia toje što słova «taraškievica»(nu, chtości, byvaje, skaža: «A, heta taja mova, jakoj apazicyjnyja ŭlotki drukujucca»), ale j taho, što pavodle normaŭ «bieź viery» treba čytać jak «biaź viery» (pry tym, što kala pałovy centralizavanaje testavańnie pisali pa-biełarusku).
Chapaje paŭzaniatku, kab patłumačyć pra akańnie j asimilacyju, kab dasiahnuć dobraha vyniku ŭ čytańni, paśla čaho studenty kažuć: «Dyk sapraŭdy ž školny pravapis niedaskanały».
U adnoj ź internet-dyskusijaŭ, dzie ja vykazvaŭ dumku što da metazhodnaści «dziejasłovicy», mnie adrazu pačali piarečyć: nam by z dvuma pravapisami razabracca, a jon jašče ŭskładniaje — z trecim lezie. Pry hetym vyjaviłasia, što maja historyja pra pakuty ŭ vybary pravapisu nia jość vyklučeńniem, a chutčej naadvarot. U časie hutarak mnohija ludzi, što karystajucca «taraškievicaj», paćviardžali, što zapazyčańni dla ich jość faktaram razdražnialnym. Niekatoryja pierachodzili na anałah «dziejasłovicy» nia viedajučy pra jaje isnavańnie. Kab ža «taraškievica» karystałasia šalonym popytam... Dyk ža nie, śviedčańniem čamu, naprykład, kniha «Biełaruski klasyčny pravapis», što vyjšła bolš jak dva hady tamu, ale dasiul lohka dasiažnaja ŭ prodažy (kažuć, — nibyta praź vializny nakład...).
Ja nie pretenduju na apošniuju praŭdu j nie kažu ciapier pra toje, što niejki pravapis lepšy, a niejki horšy. Heta asabisty (j niaprosty) śviedamy vybar kožnaha čałavieka biełaruskaj kultury. Havorka napraŭdu pra pašyreńnie aŭdytoryi biełaruskamoŭnych vydańniaŭ (čytaj: pašyreńnia śviadomaści). Miarkujučy pa vodhukach na sajcie, NN chacia j zhubić peŭnuju častku pryncypovych adeptaŭ taraškievicy, što paličyli-taki krok redakcyi kanjunkturaj i amaralnym učynkam, bolšaść internaŭtaŭ pastaviłasia da hetaha talerantna. Kažu ŭsio heta biez anijakaje złaślivaści j ščyra radujusia viartańniu haziety ŭ šapiki.
Darečy, u adnym z karpusoŭ, dzie ja vykładaju, mieścicca šapik Biełsajuzdruku. Jak skazała pradavačka, «Našu Nivu» raschapali tam u pieršy dzień. Heta miesca, izalavanaje ad ludziej «z vulicy» — to bok pakupnikami NN mahli być vyklučna studenty-»technary» (praŭda, nia budziem tut vyklučać peŭnaha ŭpłyvu nievialičkaj rekłamnaj kampanii, zroblenaj adnym ścipłym vykładnikam biełaruskaj, što da viartańnia NN u šapiki, nu dy ładna...).
Ja, viadoma ž, uśviedamlaju, što redakcyja «Našaj Nivy» nie mahła b abrać «dziejasłovicu». Siaredzinny varyjant paprostu nie razhladaŭsia. Va ŭsich dyskusijach vakoł novaha zakonu pra pravapis i mažlivym pierachodzie niezaležnych vydańniaŭ na «narkamaŭku» nichto j nidzie navat słovam nie abmoviŭsia ab isnavańni «dziejasłovicy» (i heta niahledziačy na toje, što na siońnia vyjšła 36 numaroŭ, a vydańnie maje indyvidualnuju padpisku, što nia śniłasia dziaržaŭnym).
Dvaccacihadovaja historyja sprečak vakoł pravapisaŭ vyśviečvaje takija archietypovyja rysy biełaruskaje isnaści, jak zaciataść (chtości, viadoma, nazavie toje pryncypovaściu) i luboŭ da skrajnaściaŭ. Upiercisia roham i nie sastupać, kab potym... zdać usio, za što zmahalisia jak za vyšejšuju kaštoŭnaść.
Dyk jakaja ž meta była pieršasnaj pry zvarocie da «taraškievicy» — marhinalizacyja movy (śćviardžeńnie peŭnaj tusoŭki intelektuałaŭ ułasnaje elitarnaści) albo aśvieta (viartańnie histaryčnaje spraviadlivaści j normaŭ biełaruskaha vymaŭleńnia, što źnikli ŭ represavanym pravapisie)? Padazraju, što ŭsio ž druhaja.
U rekłamščykaŭ jość karonny pryjom, jaki, zdajecca, nazyvajecca «pryncypam jabłyku», kali ŭ spažyŭca pytajucca: jaki jabłyk vy vybieracie — čyrvony ci zialony? Viadoma ž, usie chočuć źjeści čyrvony, h. zn. saśpieły. Ale saśpieły jabłyk nie abaviazkova čyrvony. Jon byvaje i žoŭtym, i... zialonym.
Dyk voś. Pierakanany, što jašče nia pozna (bo nikoli ničoha nia pozna) abrać załatuju siaredzinu. Prynamsi — pačać abmierkavańnie kampramisnaha pravapisu, dapracoŭka j pryniaćcie jakoha mahło b stać napraŭdu prymirenčym aktam. Vunijaj!
Pahatoŭ važki płacdarm stvorany j efiektyŭna dziejničaje bolš jak šeść hod na staronkach «Dziejasłova», danosiačy da čytača najlepšyja tvory sučasnaj litaratury.
U siaredzinie 1920-ch hadoŭ Jazep Losik aktyŭna vystupaŭ za spraščeńnie «taraškievicy». Jaho słovami z «Akademičnaj kanfierencyi pa reformie biełaruskaha pravapisu i azbuki» (1927) chaciełasia b zaviaršyć hety zvarot da ŭsich, kamu nie abyjakavy los movy: «My ŭsie prymajem pryncypy Taraškievičaŭskaha pravapisu; treba tolki vypravić tyja niedakładnaści i trudnaści, jakija robiać naš pravapis maładastupnym šyrokim masam i jakija časam źbivajuć z tołku i nas, stałahramatnych intelihientnych ludziej».
Mierkavańni kałumnistaŭ mohuć nie supadać.
***
Anatol Ivaščanka. Paet, litaraturaznaŭca. Naradziŭsia ŭ Miensku ŭ 1981 h. Vykładčyk biełaruskaj movy. Supracoŭnik redakcyi časopisu "Dziejasłoŭ". Aŭtar knih: "Vieršnick", "Paetyka Alesia Razanava: miž miedytacyjaj i racyjaj". Haduje dzietak Janu j Danika.
