Maryja Litvinovič z Ryłavičaŭ viadomaja jak «korovajnycia». Na viasielle, abaviazkova zamaŭlajuć karavaj u jaje. Admysłova dla haściej Maryja z zadavalnieńniem apranaje («nakładaje») vyšyvany stroj.
Tut naradzilisia vydatnyja mastaki j pieršy prezident Izrailu. U vioscy Ryłavičy traktaryst pastaviŭ u palisadzie marmurovuju kaplicu ŭ honar Maci Božaje j padśviatlaje jaje pa viečaroch lampačkami. A ŭ Ahovie tkuć pościłki j raśpisvajuć pryhažeznyja kufry. Nu j, viadoma, nie prapuścicie słavutyja motalskija kiłbasy… Janaŭščyna i Pinščyna ŭ repartažy Siarhieja Chareŭskaha.
Tady i tam
Janova kaliś nazyvałasia Porchavam. U 1423 hodzie ŭłaśnik vioski padaravaŭ jaje łuckamu kaściołu. A ŭ 1465-m vioska Porchava była pierajmienavanaja ŭ Janova ŭ honar łuckaha biskupa Jana Pasoviča Laskoviča. A susiedniaja vioska atrymała nazvu Laskavičy. Pa vajnie źmianili Janova na Ivanava. A čyhunačnuju stancyju ŭ ciapierašnim «Ivanavie» pakinuli jak «Janaŭ-Paleski». Ale nadydzie para – i viernuć Janovu jaho histaryčny nazoŭ! Zrešty j «Porchaŭ» moh by stać niebłahim tamtejšym brendam dla nazvaŭ kramaŭ, kaviarniaŭ, firmaŭ, navat konkursu pryhažości. Štohod u rajonnym Centry kultury prachodziać moładzievyja šoŭ-prahramy «Miss Iwanawa». Chiba «Mis Porchaŭka» hučeła by mienš kalarytna?
Ciapier tut amal u kožnaha – mabilny telefon. Jedzie dziadźka na vozie – z mabilnikam. Idzie ciotka kazu daić – z mabilnikam. Pobač sa starym miastečkam vyrasła hetkaha ž pamieru New Iwanawa ź vialikimi sučasnymi damami, kapitalnymi haražami, spadarožnikavymi antenami i... vialikimi dahledžanymi aharodami – dziadoŭskaj tradycyjaj.
Po-silsku
U Ivanaŭskim rajonie sama mieniej try havorki: motalskaja, janoŭska-ahoŭskaja i machroŭskaja… Pryčym nia cyklacca, havorać mižsobku «po-silsku» dy hanaracca hetym.
Nie raźbiareśsia z tutejšymi kanfesijami. U daviednikach jasna napisana, što ŭ Motali jość supołka j malelny dom piacidziasiatnikaŭ. Ale ani ŭ muzei, ani ŭ motalskaj kaviarni nie dali rady, dzie tyja piacidziasiatniki pasiadajuć.
U Janovie vializarnuju carkvu evanhielskich chryścijanaŭ nie schavaješ, jana panuje nad nizkaj zabudovaju horadu. Jak i cudoŭna adrestaŭravany ampirny kaścioł XIX st., dzie za savieckim časam byŭ to Dom kultury, to skład… Ciapier hety redki pomnik – honar Janova. Choć spytaj, chto ž tut kataliki – raźviaduć rukami. «U nas vyklučna usie pravasłaŭnyja!» – kateharyčna adprečyła haspadynia z Ahova, choć jaje muž mnie ŭžo skazaŭ byŭ pa sakrecie, što ich dzieci i ŭnuki stali dobrymi katalikami ŭ Janovie. Tut pačnieš vieryć u što zaŭhodna…
To ŭ adnoj hutarcy, to ŭ inšaj miž słovaŭ traplajecca – «kałdun»: «a heta treba da kałduna», «vo kab kałdun tady». Ale biaz daj patreby nichto ničoha pra tych kałdunoŭ nia skaža. Całkam moža być, što siarod maich subiasiednikaŭ i paputčykaŭ siadziać tyja samyja kałduny j nazirajuć za mnoju.
Słovam, była tut niva dla Andreja Baboli, jaki niastomna navaročvaŭ tut palešukoŭ u katalickuju vieru. I tutaka 16 traŭnia ŭ 1657 hodzie za toje j pryniaŭ žudasnuju śmierć. Da 1939 hodu štohod 16 traŭnia ź Pinsku ŭ Janoŭ Paleski išoŭ admysłovy ciahnik ź viernikami z usich krajoŭ, jakija žadali pakłanicca vialikamu śviatomu.
Za dzikimi savieckimi časami pryhožuju kaplicu, što stajała na miescy mardavańnia śviatoha Andreja, źniščyli. Ciapier śviaty hladzić iznoŭ na svajo Janova z vyšyni novaj kaplicy pry kaścielnaj bramie. Hladzić na čyściutki haradok, na plac, na jakim staić śmiešny betonny Lenin, pakvecany «sierabrankaj», pad jakim prajaždžajuć siońnia j naviutkija daražeznyja aŭto mytnikaŭ i kantrabandystaŭ i stohadovaj daŭniny padvody, zaprežanyja porstkimi konikami. Tut jość navat praduktovyja konnyja furhony zamiest aŭtałavak, čaho ja nidzie bolš nia bačyŭ.
A na druhim kancy centralnaha placu staić (ci, lepiej skazać, siadzić) vialiki pomnik vialikamu mastaku j kampazytaru Napaleonu Ordu.
Napaleonaŭskija plany
Apošni maje stać jašče adnym brendam Janoŭščyny. Jak i Babola, jak i saładkavataja na smak tutejšaja minerałka «Maryla».
Naš Napaleon naradziŭsia ŭ tutejšych Varacevičach. Hieroj dvuch vyzvolnych paŭstańniaŭ, jon stvaryŭ unikalnuju encyklapedyju ŭ malunkach architekturnych krajavidaŭ Biełarusi, Polščy, Litvy, Ukrainy.
Na hety hod vydatkavana 4 miljardy (!) rubloŭ na stvareńnie ekspazycyjaŭ budučaj karcinnaj halerei ŭ byłym majontku Ordaŭ, spalenym u 1943 hodzie savieckimi partyzanami. Tam budzie vialiki muzejna-kancertny kompleks dla praviadzieńnia pryśviečanych pamiaci Ordy pleneraŭ i kancertaŭ. Nie zabylisia zaprajektavać i šykoŭny hatel z parkinham, saŭnami, basejnami, konna-zabaŭlalnaj bazaju i, viadoma ž, bazaj palaŭničaj haspadarki... Vo zasłužyć jakuju pamiać možna!
PPRI
Viedama, Janaŭščyna słaŭnaja nia tolki Napaleonam Ordaju. Tutsama naradziŭsia j Alaksiej Kuźmič, aŭtar hučna reklamavanych dziaržavaju «Słavianskich madonaŭ». A ŭ motalskim muzei ŭžo jość cełaja zala maładoha tutejšaha mastaka Janki Ramanoviča.
Carkva ŭ Janaŭščynie: malunak Napaleona Ordy i sučasny vyhlad.
Miastečka Motal malaŭniča pasieła nad rakoj Jasieldaj. Niekali heta była sapraŭdnaja stalica biełaruskaha pradprymalnictva. Kankurencyja ź habrejami šmat u čym pieradvyznačyła j motalski mentalitet.
Tut, u Motali, u 1874 hodzie naradziŭsia pieršy prezydent Izrailu Chaim Vejcman. Pa skančeńni himnazii jon vučyŭsia ŭ Berlinie i Švajcaryi. Byŭ prafesaram chimii va ŭniversytecie ŭ Mančestery. U Motali ŭ jaho było 14 bratoŭ i siaścior, i ŭsie jany stali navukoŭcami, lekarami, dantystami, inžynerami, vykładčykami. Ale ani pra pieršaha prezydenta z Motalu, ani pra jahonych rodnych ničoha siońnia tut niaviedama. Pamiać pra tutejšaje žydoŭstva ściortaja amal u nivošta rasstrełami 1941 hodu.
Muzej u Motali.
Staryja pichty
U ahni XX st. zhinuła nia tolki žydoŭskaja cyvilizacyja. Daščentu byli paniščanyja j šykoŭnyja panskija dvary. Dy jašče jakija šykoŭnyja!
U vioscy Dubaj, što ŭ bok Pinsku, prajšli dziciačyja hady viadomaha paeta i historyka Adama Naruševiča. Da 1939 hodu tut isnavaŭ šykoŭny parkavy ansambl. Šychty prastakutnych sažałak pry dapamozie damb zabiaśpiečvali pierapad vady i napaŭniali stavy j fantany.
Ad panskaha dvara zachavalisia, jak kažuć u vioscy, Jałyný – staradaŭnija biełyja pichty, jakim bolej jak 200 hadoŭ. U ich zasieni tulicca ciapier para siadzibaŭ kałhaśnikaŭ. Tamaka ž na kolišnich kvietkavych klumbach, miž staradaŭnich drevaŭ, sadziać i bulbu. A ŭ byłym kaściole z familnym sklepam da niadaŭna była transfarmatarnaja budka. Užo doŭhi čas niama tut ani vitražoŭ, ani fresak. Usio razrabavana, navat i ciapier skarbašukalniki nie lanujucca pa perymetry abkopvać, jak źviary, padmurki śviatyni.
Zrujnavana daščentu ciapier i Moładava, što spradvieku naležała Skirmuntam. Utulny asiarodak cyvilizacyi taksama nie pieražyŭ 1939 h. Majontak byŭ uziaty šturmam, a jaho ŭładalnik – adzin z ajcoŭ BNR Raman Skirmunt – zakatavany razam ź siamjoju j haściami. Cieły ichnyja byli tajemna pachavanyja słuhami ŭ hrafskim parku ŭ blizkaj siadzibie Parečča. A ŭ Moładavie kaplica-ratonda dziŭna hladzicca sapraŭdnaj rymskaj ruinaju siarod vyhanu, na jakim paśviacca kozy.
Na ščaście, acaleŭ toj šykoŭny park u Pareččy, što zajmaje blizu 80 hiektaraŭ! Ciapier tam, u zacišnym dalokim kutku, miž ekzatyčnych pichtaŭ i kiedraŭ, na mahile vialikaha haspadarnika j palityka Ramana Skirmunta pastaŭleny kryž, spavity biełaruskimi ručnikami. Ale ŭ kolišnich jahonych zavodach da siońnia haspadarać naščadki tych kambiedaŭcaŭ, jakija jaho zakatavali. Smurod staić žachlivy. Niama navat jak razhledzić unikalnyja tulpanavyja drevy, što hraf-estet zamoviŭ u Amerycy.
Zrešty, kali ŭ tych krajach i stajać cudam acalełyja pomniki, heta zusim nia značyć, što jany zastalisia ŭ raniejšym vyhladzie. Niaŭrymślivy śviatar u vioscy Machro, adkul rodam lubimy mastak Łukašenki, Alaksiej Kuźmič, vyrašyŭ nablizić da pravasłaŭnych rasiejskich kanonaŭ budynak staraśvieckaj carkvy XVIII st. U vyniku, adzin z najbolš aryhinalnych pomnikaŭ našaha draŭlanaha dojlidztva źniaviečany niepapraŭna: aŭtar pieraniesieny na ŭschod, źniatyja baročnyja kupały, zvanica stała mienšaju na ceły pavierch. U vyniku majem biezabličnuju carkvu, jak i sotni inšych u pseŭdaruskim huście.
A ŭ Dastojevie ciapier uźviali ahramadnuju carkvu ŭ samym kandovym rasiejskim styli. Niekali tutejšaj mastackaj admietnaściu była staražytnaja draŭlanaja Illinskaja carkva. Vyrazny jaje archaičny abrys byŭ całkam arhaničny ŭ tutejšym krajavidzie, u zasieni dubovych šataŭ. U 1970 hodzie chram u Dastojevie, dzie šlubavalisia j chryścilisia prodki słynnaha klasyka litaratury, jak pomnik narodnaha dojlidztva vyvučała ekspedycyja AN BSSR z metaj ułučeńnia jaho ŭ «Zbor pomnikaŭ Biełarusi». Ale paśla abmieraŭ i fotafiksacyi carkva była zrujnavana traktarami na zahad miascovaha sielsavietu. Niama pomnika – niama prablem! Hety akt savieckaha vandalizmu ŭraziŭ tady ŭsiu intelihiencyju SSSR.
Karavajnica
Zatoje na Paleśsi talenavity j viasioły narod. U vioscy Ryłavičy, što słavicca na ŭsiu krainu svaimi bandarami, sielanin-traktaryst pastaviŭ u palisadzie marmurovuju kaplicu ŭ honar Maci Božaje j padśviatlaje jaje pa viečaroch lampačkami. A ŭ Ahovie tkuć šykoŭny pościłki j raśpisvajuć pryhažeznyja kufry. A ŭ Motali robiać słynnyja motalskija kažuški. Nu j, viadoma, słavutyja motalskija kiłbasy. Niekali – ažno 40 hatunkaŭ! Tut ich vyrablajuć ciapier až try cechi, dva ź jakich – pryvatnyja.
Piotar Voran z Ryłavič pastaviŭ u svaim dvary kapličku i pa viečaroch padśviatlaje jaje elektryčnaściu. Piotra pracuje traktarystam i šmat razoŭ cudam zastavaŭsia žyvy, traplajučy ŭ aŭtaavaryi. Hetak jon vyrašyŭ adździačyć Božaj Maci.
Lidzija Doŭhier, viadomaja na ŭsio Ahova malavalnica kufroŭ i tkalla. Uładalnica adnych z troch apošnich u vioscy krosnaŭ.
Palašuckaja kuchnia – asobnaja havorka. Naprykład, tut častujuć varenikami z bulby, skvarkami i cybulaju. Palivajecca śmiatanaju. Jašče tut robiać čureki. Bulba nadzirajecca, jak na draniki. Paśla dadajuć u jaje muku. Ciesta robicca vielmi hustoje j viazkaje. Vykładajecca na dubovaje liście j stavicca ŭ pieč. A na patelni z takoha ciesta atrymajecca chutčej zvyčajny dranik ci blin. Čaściakom palešuki źmiešvajuć tyja pradukty, što nie pryniata miašać u biełarusaŭ. Naprykład, rybnyja j małočnyja pradukty. Albo: špinat panirujuć, asobna padsmažvajuć abvalanyja ŭ muce hryby j smažać na... sale. Padajecca z chałodnym małakom albo kvasam. Tutejšaja cikavaja strava – kryšany. Ich robiać z bulby, bobu, śviežych hryboŭ. Užo hetyja inhrydyjenty vyklikajuć u siaredniaha biełarusa padozrańnie. Tušać i… zalivajuć małakom.
Jedźcie! Najaściosia!..
Fota Vieraniki Dziadok.
